De sterrenhemel in oktober
W. G. Hulsman
De lange avonden en nachten zijn weer aangebroken. De maand oktober heeft veel donkere uren, vooral na de twaalfde van de maand, en nodigt tot een verkenning van de hemelkoepel. Al biedt de maand geen sterrenkundige hoogtepunten, er is genoeg te zien.
De planeet Jupiter trekt in oktober de meeste aandacht. Zij staat als de helderste 'ster' aan de hemelkoepel. De grootste planeet van ons zonnestelsel –317 keer zo zwaar als de aarde– is van 's avonds tot lang na middernacht waarneembaar in het sterrenbeeld Waterman. De vier grootste manen van Jupiter kunnen met een niet te kleine verrekijker dankzij de vele donkere nachten goed worden waargenomen. De manen staan elke avond in een andere volgorde links en/of rechts van de planeet.
Voor de amateur-sterrenkundige die in het bezit is van een telescoop, is in de nacht van 3 op 4 oktober een maansverduistering bij Jupiter te zien. Satelliet IV van Jupiter, Callisto, wordt eerst bedekt (van 21.08 tot 22.09 uur) en daarna verduisterd, tussen 0.51 en 2.59 uur.
De planeet Saturnus staat vrijwel de hele nacht aan de hemel: in het oostelijk deel van het sterrenbeeld Vissen, tegen de grens met Ram en Walvis. De planeet met de ringen staat op 23 oktober in oppositie met de zon, dat wil zeggen dat zij opkomt als de zon ondergaat en ondergaat als de zon boven de oostelijke horizon verschijnt. Met een kleine kijker is de ring –die uit diverse kleine ringen bestaat– waarneembaar.
De andere planeten krijgen we moeilijker in het vizier. De rode planeet Mars is alleen in de vroege ochtend te zien in het sterrenbeeld Leeuw. Uranus en Neptunus zijn als kleine lichtpuntjes, respectievelijk in Steenbok en Schutter, vlak bij elkaar te vinden. Pluto staat 'ver' weg en is amper waarneembaar. De anders zo heldere Venus staat nu zo dicht bij de zon, dat zij niet met het blote oog te zien is.
Ganymed
Een kleine sterrenkundige bijzonderheid doet zich in de nacht van 13 op 14 oktober voor. Dan komt de planetoïde 1036 Ganymed het dichtst bij de aarde. De steenklomp is alleen waarneembaar voor de amateur-sterrenkijker met een kleine telescoop. Het is niet bijzonder dat zo'n kleine 'planeet' met een diameter van 41 kilometer de aarde nadert, want er draaien honderdduizenden van dergelijke steenklompen rond de zon. Maar door de relatieve helderheid besteden sterrenkundigen extra aandacht aan haar. Voor de kenners: de visuele magnitude is +9,5.
Op 14 oktober staat Ganymed in Taurus 'naast' de bekende Pleiaden-groep. De planetoïde trekt dan zuidwaarts door Stier, maar het opsporen zonder een sterrenkaart en nauwkeurige gegevens is moeilijk. Ganymed –niet te verwarren met Ganymedes, de derde maan van Jupiter– werd in 1924 ontdekt. De vorige keer dat hij de aarde dicht naderde was in 1911, maar dat was dus voor zijn ontdekking.
Zwerm
In de nacht van 9 op 10 oktober is er een kans op verhoogde activiteit van de grillige zwerm van de Draconiden-meteoren. Dit jaar passeert namelijk de moederkomeet 21P/Giacobini-Zinner. In 1933 en 1946 leverde dat indrukwekkende meteorenregens op, maar meestal is de activiteit tegenwoordig beperkt. De maand november belooft wat dit betreft meer: de zeventiende zal een ware sterrenregen te zien zijn.
Een laatste kleine bijzonderheid komt van onze maan. Die staat in de morgen van 21 oktober op de grootste afstand van de aarde. De afstand tussen de middelpunten van onze planeet en de maan is dan 406.669 kilometer. Sinds 1984 is de maan niet meer zo ver weggeweest. De afstand tussen de aarde en de maan varieert tussen 354.000 en 407.000 kilometer.
