Piloot blijft buiten schot

Van een Uninhabited of Unmanned Aerial Vehicle (UAV), zoals een onbemand vliegtuig officieel heet, is volgens de Nederlandse luchtvaartwet sprake als „de gezagvoerder zich niet aan boord van het luchtvaartuig bevindt.” Deze definitie is niet zo duidelijk als die op het eerste gezicht misschien lijkt. Kruisraketten en andere geavanceerde raketten vallen ook onder deze definitie. Het verschil met UAV's is echter dat deze slechts eenmaal vliegen en bedoeld zijn om vijandelijke doelen te vernietigen. Een onbemand vliegtuig kan in principe terugkeren en meerdere vluchten maken.

Onbemande vliegtuigen zijn er in alle soorten en maten. De kleinste zijn nauwelijks groter dan een hand zoals de Microstar micro-UAV van het Amerikaanse bedrijf BAE Systems. Daarnaast zijn er toestellen die de omvang hebben van een volwaardig vliegtuig. Zo heeft de Global Hawk van het eveneens Amerikaanse Northrop Grumman een spanwijdte van 35 meter. Dit toestel maakte in april van dit jaar een succesvolle non-stopvlucht over 13.900 kilometer van de VS naar Australië.

Onbemande vliegtuigen zijn vooral bekend onder militairen. Zij maken onderscheid tussen twee soorten UAV's. De meeste UAV's zijn Unmanned Reconnaissance Aerial Vehicles (URAV's) en zijn ontworpen voor het uitvoeren van verkenningsvluchten. De Global Hawk is zo'n verkenningsvliegtuig. Daarnaast zijn er onbemande vliegtuigen voor gevechtstaken, de Unmanned Combat Aerial Vehicles (UCAV's). Northrop Grumman voert momenteel testen uit met een UCAV, de Pegasus. Dit futuristische toestel van zo'n 8,5 bij 8,5 meter moet in 'samenspraak' met onbemande verkenningsvliegtuigen vijandelijke doelen opsporen en vernietigen.

Piloot
De uitdrukking onbemand vliegtuig is enigszins misleidend. Het suggereert dat het toestel stuurloos is zodra het is opgestegen. Niets is minder waar. Er is wel degelijk een 'piloot' die de UAV bestuurt. Deze bevindt zich echter niet in de lucht maar op de grond. Bij elk onbemand vliegtuig hoort een grondstation. Dat kan een permanente basis zijn met een start- en landingsbaan, maar ook een mobiel station dat is ondergebracht in bijvoorbeeld een legertruck. In sommige gevallen is het grondstation niet meer dan een gewone laptop.

Vanaf het grondstation bepaalt de piloot van tevoren het doel en de vlucht van het vliegtuig. Na het vaststellen van de koers gaat het toestel de lucht in. Dit kan op verschillende manieren gebeuren. Grotere toestellen vertrekken gewoon via een startbaan. Micro-UAV's kunnen bestuurders eenvoudig in de lucht gooien of vanaf hun hand laten opstijgen. Het afschieten met behulp van een buis is een andere mogelijkheid. Middelgrote toestellen kunnen worden gelanceerd met behulp van een katapultachtige lanceerinrichting die op een truck is gemonteerd.

Op de grond volgen de piloten via de computer de vlucht en brengen indien nodig wijzigingen aan in de route. Op sommige grondstations kunnen de piloten met behulp van een videoscherm precies zien wat het uitzicht vanuit het vliegtuig is. Heeft de UAV zijn missie vervuld –het gebied is verkend, het vijandelijke doel is vastgesteld en met behulp van raketten vernietigd– dan kan het toestel terugkeren naar het grondstation. De piloten kunnen er in krijgssituaties echter ook voor kiezen om het toestel op vijandelijk gebied neer te laten komen om zo de eigen positie niet te verraden.

Kosovo
Onbemande vliegtuigen zijn bij het grote publiek pas bekend sinds de Golfoorlog. Het jongste conflict waarbij het Westen op vrij grote schaal van onbemande vliegtuigen gebruikmaakte, was de militaire operatie op de Balkan. In Kosovo en Bosnië experimenteerden de VS en Europa met onbemande verkenningsvliegtuigjes. De gegevens die deze vliegtuigjes met behulp van een camera of radar registreerden, stuurden ze via satellieten door naar een grondstation op duizenden kilometers afstand. Zo konden de westerse strijdkrachten de bewegingen van Servische tanks in kaart brengen.

Dat de onbemande toestellen overigens nog niet gelijkwaardig zijn aan bemande toestellen, blijkt uit het feit dat tijdens de Kosovo-oorlog 25 UAV's verloren zijn gegaan. Twee ervan kwamen onbedoeld in Bulgarije en Roemenië terecht. Dit is een gemiddelde van één toestel per 26 missies. Bij de bemande toestellen was die verhouding in Kosovo één op 15.000.

Helios
De meeste onbemande vliegtuigen bouwen fabrikanten voor militaire doeleinden. Minder dan 10 procent is bestemd voor de civiele markt. Een voorbeeld van zo'n civiele UAV is de Helios die vorige maand tijdens een testvlucht een nieuw hoogterecord boekte. Het 3,5 meter lange en 75 meter brede toestel bereikte een hoogte van bijna 30 kilometer. De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA wil het toestel gaan gebruiken om de bovenste lagen van de atmosfeer te onderzoeken. Een van de medeproducenten van de Helios, AeroVironment, ziet echter ook al commerciële toepassingen voor het onbemande vliegtuig. De Helios zou moeten gaan functioneren als een enorme gsm-mast voor mobiele telefonie. Daarmee zou het een veel goedkoper alternatief vormen voor de dure telecommunicatiesatellieten.

Het lijstje met civiele toepassingen voor UAV's is eenvoudig uit te breiden. Zo maken meteorologische instituten al gebruik van onbemande vliegtuigen om de atmosfeer te bestuderen en om metingen te verrichten op plekken die moeilijk bereikbaar zijn, zoals oceanen. Vissers in Australië zetten UAV's in om scholen vis op te sporen. En in de toekomst moeten onbemande vliegtuigen kusten gaan bewaken, milieudelicten opsporen en grote evenementen en rampen vanuit de lucht observeren.

Een dergelijke civiele toepassing ziet W. Wegereef van Fokker Space ook weggelegd voor de Manportable Aerial Terrain Explorer (MATE). Fokker Spaceheeft de MATE in eerste instantie ontwikkeld als militair observatievliegtuigje. Het toestel weegt ongeveer 4,5 kilo, heeft een diameter van 18 centimeter en is zo'n 90 centimeter lang. Eenmaal afgeschoten klapt het toestel zichzelf uit en bereikt het een spanwijdte van 2,5 meter. Wegereef: „Ik kan me voorstellen dat in de toekomst de brandweer en politie er één in de auto hebben liggen om die in te zetten bij calamiteiten, bijvoorbeeld een bosbrand op de Veluwe.”

Wetgeving
Een van de belangrijkste redenen waarom onbemande vliegtuigen nog zo weinig voor civiele toepassingen worden gebruikt, is de afwezigheid van wetgeving op dit gebied. In de huidige wetgeving staat niets over het toelaten van onbemande vliegtuigen in het luchtruim. Dat betekent dat testvluchten met onbemande vliegtuigen alleen maar op terreinen van Defensie kunnen plaatshebben of in oorlogsgebieden zoals Kosovo.

Sinds kort zitten de Europese fabrikanten van onbemande vliegtuigen met de Europese luchtvaartautoriteiten om de tafel om zo snel mogelijk tot Europese wetgeving te komen. Het duurt echter nog wel een paar jaar voordat die wetgeving er is. Tot die tijd kunnen UAV's alleen met een speciale ontheffing van het luchtruim gebruikmaken.

Ontwerper van onbemande vliegtuigen
www.aeroVironment.com