Suikerstaarten bieden onderzoekers houvast

Ieder jaar tonen Leidse analisten bij honderden Nederlanders die terugkeren uit de tropen een bilharzia-infectie aan. Een nadeel van de huidige test is dat die niet laat zien of een behandeling aanslaat. Bovendien kost het onderzoek veel tijd.

„We hebben in de loop der jaren een betrouwbare test ontwikkeld die in het bloed antistoffen tegen bilharzia aantoont. Antistoffen zijn eiwitten die het lichaam aanmaakt in reactie op de aanwezigheid van een ziekteverwekker. Ze hechten zich aan de indringers, vervolgens ruimt het lichaam het gevormde complex op. Ook als de patiënt beter is, blijven antistoffen in het bloed circuleren”, legt bilharzia-onderzoeker H. J. Vermeer uit.

Sinds enkele jaren werken Leidse onderzoekers aan een eenvoudige en goedkope test die vooral in de tropen zijn waarde kan bewijzen. „De test, een zogenaamde dipstick, is zo eenvoudig als een zwangerschapstest. Het is een strookje papier dat in een buisje met serum, bloed waar de bloedcellen zijn uitgehaald, wordt gestoken en in geval van besmetting een extra streepje te zien geeft. De dipstick toont antigenen aan, stoffen die de worm in de bloedbaan van de patiënt rondstrooit. Het lichaam maakt antistoffen aan tegen die antigenen. Als de wormen dood zijn, verdwijnen de antigenen vanzelf.”

Om de test te perfectioneren, maakt Vermeer gebruik van zijn kennis van antigenen. „Dat zijn de zogenaamde glycoconjugaten, stoffen die bestaan uit een eiwitdeel en een suikerdeel. De wormen zijn in staat heel bijzondere suikerstaarten te maken, die nergens anders in de natuur voorkomen.”

Het lichaam maakt tegen elk bilharzia-antigeen specifieke antistoffen aan. „In Leiden hebben we al meer dan 2000 antistoffen in de vriezer liggen. Die kunnen we goed gebruiken om belangrijke antigenen van de parasiet in handen te krijgen”, zegt de glycochemicus, terwijl hij een model van een molecuul op het scherm van zijn computer tevoorschijn tovert dat wat weg heeft van een bouwwerk dat kinderen van Knex maken. „In het laboratorium bouwen we zo'n model precies na. Met die synthetische moleculen pikken we de antigenen eruit die uniek zijn voor bilharzia en dus geen kruisreacties met andere ziekteverwekkers opleveren. Dan hebben we de stof in handen die we kunnen gebruiken om een test te maken.”

Vaccin
Kennis van antigenen is ook noodzakelijk voor de ontwikkeling van een vaccin. Ondanks alle pogingen is dat tot nu toe niet gelukt. „Vijf jaar geleden waren er zes serieuze en veelbelovende vaccinkandidaten geselecteerd, maar de behaalde resultaten zijn nog lang niet goed genoeg voor menselijke toepassingen. Het ene team wetenschappers gebruikt de antigenen van de parasiet, om zo de afweer op gang te brengen. De worm is zo slim om dat te omzeilen door juist andere antigenen aan te maken. Er zijn zelfs proeven gedaan met het inspuiten van door bestraling verzwakte larfjes. Dat werkte wel, maar blijft link. Je weet nooit of ze op den duur wellicht toch weer gevaarlijk worden.”