„Laten liggen, dat is
het grootste gevaar”

Niet iedereen denkt er zo gemakkelijk over. Vooral Noorwegen maakt zich zorgen. De Koersk, die vorig jaar op 12 augustus na twee explosies zonk, ligt op de bodem van de Barentszzee, het deel van de Noordelijke IJszee tussen Noorwegen en Nova Zembla. De Barentszzee behoort tot de visrijkste zeegebieden ter wereld, waar veel zalm en haring vandaan komt. De Koersk ligt zo'n 150 kilometer ten noordoosten van Moermansk en 300 kilometer van het Noorse kustplaatsje Kirkenes.

De Noren zitten niet te wachten op een langzaam roestende kernonderzeeër waaruit een gestage stroom plutonium druipt die hun visgronden besmet. Aan de andere kant vrezen ze dat de reddingsoperatie van Mammoet ook niet zonder risico's is. Wat gebeurt er als die duikers gaten gaan snijden in de huid van de Koersk? Of als een kettingzaag de kop van de Koersk eraf zaagt en onderweg een niet-ontplofte torpedo tegenkomt? Zitten er nu wel of geen kernkoppen op die kruisraketten? Zijn de kernreactoren die de Koersk aandreven buiten werking? Wat gebeurt daarmee als de onderzeeër straks tijdens het tillen uit de touwen valt?

Veel vragen die, tot onvrede van de Noren en andere critici, tot nu toe onbeantwoord bleven. De lobbyorganisatie Kursk Foundation verzamelde daarom vorige week vrijdag de wereldpers in Brussel om meer openheid te geven. De directeuren Frans van Seumeren van Mammoet en Nico Buis van Smit International schetsten de stand van zaken rond de bergingsoperatie. Zowel Mammoet als de Kursk Foundation had een onafhankelijke risicoanalyse laten uitvoeren, die antwoord moest geven op de vele vragen. Mammoet schakelde de gerenommeerde Britse atoomdeskundige dr. John Large in. Large staat bekend als kritisch: in 1995 riep Greenpeace zijn hulp in als adviseur in de kwestie van kerntransporten van Frankrijk naar Japan. De Kursk Foundation vroeg dr. ir. Carel Prins, voormalig technisch directeur van de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij, een veiligheidsrapport op te stellen.

Openhartig
Afgezien van technische obstakels, financiële risico's en de weersomstandigheden, zijn er nog drie mogelijke bronnen van problemen aan boord van de Koersk zelf: de torpedo's, de kruisraketten en de kernreactoren. De Russen zijn daar inmiddels relatief openhartig over.

De Koersk kan 28 torpedo's bevatten met een doorsnee van 53 en 65 centimeter. Volgens de Russen waren er 24 van deze torpedo's aan boord – andere bronnen melden dat het er achttien waren. De SS-N-16-torpedo's hebben een bereik van 50 kilometer en een snelheid van 90 kilometer per uur.

De torpedo's bevinden zich in het voorste deel van de onderzeeër, het deel dat nu zwaarbeschadigd is en dat er eerst afgezaagd moet worden. De bergers maakten zich tot nu toe vooral ongerust over deze torpedo's, omdat de Russen aannamen dat slechts de helft daarvan geëxplodeerd was. Een onbemande tv-camera heeft vorige week een inspectie uitgevoerd, waarbij geen intacte torpedo's meer te vinden waren. Admiraal Michail Motsak, hoofd van de Noordelijke Russische Vloot, deelde dat vorige week donderdag mee tijdens een persconferentie in Moermansk.

„Onderwatercamera's hebben het gebied verkend. Er is ook een Russische duiker omlaag geweest om het gebied te onderzoeken. Op de plaats waar de kop eraf gezaagd zal worden, bevinden zich geen torpedo's meer, daar ben ik zeker van. Maar er kunnen nog torpedo's aanwezig zijn in de hoeken van het eerste compartiment, bedekt onder het schroot. Daarom moeten we toch serieuze veiligheidsmaatregels nemen.”

Kruisraketten
De torpedo's zijn maar waterpistooltjes vergeleken met de 22 kruisraketten die de Koersk vervoert. Die zijn elk 10,5 meter lang en hebben een bereik van 555 kilometer. Deze Granit-raketten zijn 6900 ton zwaar, hebben een explosieve kop van 1000 kilo en bereiken een snelheid van 1900 tot 2800 kilometer per uur. Volgens de Russen zijn deze geheime wapens de reden waarom de gezonken Koersk voortdurend bewaakt wordt – alsof iemand op het idee zou komen ze er stiekem uit te halen.

De raketten zijn bedoeld om vijandelijke schepen uit te schakelen en elke raket bevat computerapparatuur om uit een vloot schepen het belangrijkste uit te zoeken. Zelfs als het lukt zo'n raket te onderscheppen en de explosieve kop onschadelijk te maken, heeft het gevaarte door zijn omvang en snelheid alsnog genoeg kracht om een fors oorlogsschip in tweeën te breken.

Vanwege het Start-verdrag bevatten deze raketten geen kernkop meer. Binnen de Koersk zijn de raketten opgeslagen in speciale silo's, enkele tientallen meters vanaf de neus van de duikboot. Onderzoeker Prins van de Kursk Foundation verwacht niet dat deze raketten gevaar opleveren tijdens de berging omdat ze zo zorgvuldig opgeborgen zijn. De beschermwand om de kruisraketten is even dik als de binnenwand van de Koersk zelf, 5 centimeter staal.

Kernreactoren
De meeste zorgen zijn er om de twee watergekoelde nucleaire reactoren die bedoeld waren voor de aandrijving van de onderzeeër. Wat is daarmee gebeurd tijdens de ramp? Ruim twee minuten na de eerste explosie volgde een tweede, veel krachtiger ontploffing, eveneens in het voorste deel van de Koersk. Wat heeft commandant Lyachin in de tussenliggende minuten gedaan? Zijn de ballasttanks leeggepompt om snel aan de oppervlakte te komen? Heeft hij de reactoren op vol vermogen gezet om snel te kunnen stijgen? Of heeft hij de reactoren juist uitgezet om erger te voorkomen? Is de Koersk sterk voorover gekanteld door het lek in de neus of zonk de duikboot geleidelijk na de tweede explosie? Wat gebeurt er met een kernreactor als een duikboot kapseist?

Onderzoeker Prins noemde diverse argumenten die aannemelijk maken dat de kernreactoren tijdens de ramp intact gebleven zijn. De bemanning van de compartimenten in het achterste deel van de onderzeeër, vanaf reactorcompartiment VI, overleefden de explosies. „De schok die mensen kunnen verdragen is in het algemeen aanzienlijk lager dan de schok waarop een kernreactor ontworpen is.” Zelfs als de neus van de duikboot direct naar de bodem zonk, kan de helling vanwege de geringe diepte (108 meter) en de lengte van de onderzeeër (154 meter) nooit groter dan 45 graden geweest zijn. De Russen hebben sinds het ongeluk voortdurend het stralingsniveau in de omgeving van de Koersk gemeten en konden niets meer meten dan de gebruikelijke achtergrondstraling. Er is geen gammastraling aangetoond, wat een aanwijzing zou zijn voor het kernsplitsingsproces in de reactoren. Ook de watertemperatuur in de buurt van het wrak is niet verhoogd.

De andere risicoanalyse, van Large, bevestigde het beeld van Prins. Hij bracht de verschillende beschermlagen rond de kernreactor in beeld. Een daarvan is een vat dat een druk van 18 atmosfeer verdragen kan en met schokbrekers bevestigd is aan de wand van de duikboot. Large prees de Russische overheid om haar openheid tegenover de onderzoekers en zei dat zelfs als er een torpedo explodeert tijdens het bergen, de reactoren daardoor niet beschadigd zullen worden.

Prins durfde daarom de conclusie aan dat de reactoren tijdens de berging geen gevaar op zullen leveren, zelfs niet als de duikboot tijdens het transport naar Moermansk alsnog uit de takels valt. „Het grootste gevaar lopen we waarschijnlijk als we de onderzeeër laten liggen waar hij nu is en niets doen.”

Rommel opruimen
Dat gevaar is echter niet beperkt tot de Koersk. Op de bodem van dezelfde Noordelijke IJszee ligt sinds april 1989 nog een kernonderzeeër, de Komsomolets. Daarnaast ligt er nog een aanzienlijke hoeveelheid radioactief afval, want de Noordelijke Russische Vloot heeft in totaal 270 kernreactoren in gebruik of in opslag. Waarom heeft het opruimen van de Koersk nu ineens zo'n hoge prioriteit, en wat gaat er met de rest gebeuren? Admiraal Barsjkov vindt dat een goede vraag, die we ook maar de Fransen en Amerikanen moeten stellen. „Bij de Koersk is de situatie totaal verschillend. De Komsomolets ligt op een diepte van ruim 1600 meter, het bergen daarvan is erg moeilijk en kostbaar. We kunnen er hooguit een sarcofaag van maken.”

Kursk Foundation-voorzitter dr. W. F. van Eekelen gaat niet op de kwestie in maar beperkt zich diplomatiek tot de berging van de Koersk. „Dit is een signaal aan de wereld dat wanneer ergens zo'n ramp gebeurt, de rommel opgeruimd dient te worden.”