Mammoet peutert Koersk uit de klei

De deskundigen van Smit International, Heerema en Halliburton waren het er begin mei over eens: de knoop om de Koersk te bergen, had al lang doorgehakt moeten zijn. Nog dit jaar een poging wagen, leek onverantwoord. De voorbereidingen zouden een maand of drie vergen en in het najaar is de Barentszzee veel te onrustig. Tot ieders verbazing kaapte het zwaartransportbedrijf Mammoet op 18 mei de order weg voor de neus van het trio.

De sceptische reacties waren er al de volgende dag: Mammoet zou op het water niet meer ervaring hebben dan met het lichten van een jacht en een prehistorische mammoet. Vorige week vrijdag, tijdens een persconferentie in Moskou, was van die scepsis weinig meer te merken. Directeur Frans van Seumeren bleek dikke maatjes te zijn met de Russen en een mooie video over de reddingsoperatie streek de laatste plooien glad. Nu pas bleek dat hij al begin dit jaar met de Russen in onderhandeling was. „En al rond Pasen namen ze onverwacht weer contact met ons op.” De uiteindelijke plannen voor de berging wijken niet eens zo veel af van het voorstel dat destijds door het consortium Heerema-Smit-Halliburton is gedaan.

Kettingzaag
Intussen begint ook voor Mammoet de tijd te dringen en mag er geen dag meer verloren gaan. Het onderwaterwerk is grotendeels uitbesteed aan Smit International. Een Russische duikersploeg van zestien man is inmiddels gearriveerd in Schotland en samen met enkele Noren, Schotten en vier Nederlanders zullen ze eerdaags aan boord van het duikersschip Mayo vertrekken naar de Barentszzee. Vice-admiraal Michail Barsjkov van de Russische marine zegt optimistisch dat de klus dan volgende week maandag van start zal gaan. De duikers moeten eerst het wrak van de Koersk inspecteren en het bodemmateriaal rondom de neus van de duikboot wegspoelen om de schade beter in beeld te brengen en te zien of er nog brokstukken van torpedo's liggen.

„Ik heb de Koersk gezien, hij ligt al half in de klei”, zei directeur H. van Rooij van Smit Europe vorige week in Moskou. Van Rooij verwacht niet dat dat problemen oplevert voor de eerste zware opdracht van de duikers: het afzagen van het voorstuk van de Koersk, de torpedoruimte. Volgens het tijdschema van Barsjkov moet dat tussen 16 juli en 7 augustus gebeuren. „Het is een langdurig karwei en we werken 24 uur per dag.”

Om elk risico uit te sluiten, zullen dan geen duikers in de buurt zijn. Het echte zagen gebeurt via afstandsbediening. Smit wil die klus klaren met een groot formaat kettingzaag (zie illustratie, onderdeel 1). Naast de kop van de Koersk komt aan weerszijden een zuiganker te liggen dat zich vastzuigt in de kleibodem. Boven op elk anker staat een hydraulische cilinder; de cilinders trekken een ketting heen en weer tussen de ankers. De zaag bestaat uit armdikke schuurbussen die als schakels van een ketting aan elkaar verbonden zijn. De Koersk heeft een dubbele wand, ter bescherming tegen aanvallen van torpedo's. De binnenwand moet de grootste druk kunnen weerstaan en is 5 centimeter dik; eromheen zit 20 centimeter rubber om geluiden te dempen.

De zuigankers trekken zichzelf steeds dieper de bodem in, zodat de ketting ook het onderste deel van de Koersk bereiken kan. Naarmate de zaag dieper door de onderzeeër heen snijdt, sleept de kabel door de omringende klei, maar Mammoet-woordvoerster Larissa van Seumeren zegt dat dat geen probleem zal vormen. Intussen worden in de Rotterdamse haven de eerste experimenten met de kettingzaag uitgevoerd: een oude baggerschuit wordt daar versneden tot schroot.

Niet alleen de Russen willen dat de Koersk zonder zijn 20 meter lange neus omhoogkomt, ook Mammoet geeft daar de voorkeur aan. „Dat stuk is zwaarbeschadigd en het is moeilijk om er een hijspunt aan te bevestigen. Bovendien willen we niet het risico nemen dat de neus uiteenvalt als we het geheel naar boven takelen”, zegt Van Seumeren. Pas als de rest van de Koersk veilig in Moermansk is aangekomen, zullen de Russen beslissen wat ze met de achtergebleven neus –en de mogelijk daarin aanwezige lichamen– doen. Dat is een gevoelig onderwerp, omdat dan wellicht duidelijkheid zal ontstaan over de oorzaak van de ramp en omdat er misschien geheime wapens aanwezig zijn. Barsjkov zegt dat er geen veiligheidsrisico's bestaan: „De Granit-projectielen zijn absoluut veilig verpakt, net zo stevig als de wand van de onderzeeër. We zullen ze er pas uithalen als de onderzeeër in het dok ligt.”

Hogedrukspuit
De volgende belangrijke fase in het bergingsproces is het boren van gaten in de romp. Daarvoor heeft Mammoet een Noors bedrijf in de arm genomen, Norse Cutting & Abandonment (NCA) dat eerder een gat in de romp heeft gesneden om twaalf van de overleden bemanningsleden te bergen. Het boren moet beginnen in de tweede week van augustus en zal half september gereed zijn, zegt Barsjkov.

De duikers zullen werken in twee groepen die elk 28 dagen lang in een speciale drukkamer verblijven. De kamer kan achttien duikers bevatten, maar in dit geval wordt er gewerkt met drie ploegen van drie duikers, waarbij er telkens twee van Russische afkomst zijn. Na acht uur werken komen ze met een duikerklok naar de oppervlakte, maar verblijven ze in de drukkamer. Zo worden de duikers niet telkens aan wisselende drukken blootgesteld. „Wordt een duiker moe tijdens zijn werk onder water, dan kan hij de duikerklok binnengaan, zijn helm afdoen, uitrusten, wat eten of drinken en weer verder werken,” verklaarde kolonel-arts Sergej Nikonov gisteren. „Niemand zal de onderzeeër binnengaan, ze maken er alleen gaten in.”

De Noren gebruiken daarvoor een techniek die vaker wordt toegepast in de offshorewereld, bijvoorbeeld voor het verwijderen van boortorens: snijden met een waterstraal onder zeer hoge druk (tot 4000 bar). De waterstraal heeft een snelheid van 3000 kilometer per uur en komt uit een opening die maar een fractie van een millimeter groot is. Aan het water is een schuurmiddel toegevoegd. Van Seumeren: „Er komen in totaal 26 gaten, elk met een doorsnee van 70 centimeter.”

Hollewandplug
De gaten zijn nodig om de hefkabels te bevestigen. Aan het uiteinde van elke kabel zit een Mammoetplug, die speciaal voor deze klus ontworpen zal worden. De plug is 3 meter hoog, heeft een doorsnee van 65 centimeter, en heeft twee vleugels die aan de binnenkant van de wand van de Koersk openklappen (zie illustratie, onderdeel 3) zoals het type plug waarmee je een schemerlamp aan een gipswand bevestigt. „We werken nauw samen met Rubin, de Russische bouwers van de onderzeeër, zodat we precies weten waar de constructie het stevigst is. We testen elk bevestigingspunt op tweemaal de benodigde kracht”, aldus Van Seumeren.

Zijn de kabels eenmaal bevestigd, dan kan het hijsen beginnen. De Koersk weegt, exclusief kop, 9500 ton en de geschatte zuiging is 3000 ton. Mammoet zal een totale hijscapaciteit van 23.000 ton inzetten in de vorm van 26 hefunits die zijn gemonteerd op een speciaal ponton, de Giant, dat Smit op dit moment in Amsterdam gereed maakt. Het ponton is 140 meter lang en 36 meter breed, en heeft een uitsparing voor de commandotoren van de Koers. Het aanpassen van de Giant duurt ongeveer zeven weken.

Belangrijk element is de golfslag, zegt Van Seumeren. „Onder elke hefunit zijn speciale golfslagcompensatoren aangebracht, soort schokbrekers, met een uitslag van 2 meter. Zodoende heb je eigenlijk twee vaste punten aan weerskanten van de kabels: de hefunits en de Koersk, en daartussen schommelt de ponton. De compensatoren zijn computergestuurd en reageren direct op hoogteverschillen. Zo blijft de druk op de aanhechtingspunten van de Koersk constant.”

Het hijsen zelf wordt eveneens door computers bestuurd, die nauwkeurig de kracht doseren over de verschillende kabels. Elke hefkabel bestaat uit een bundel van 54 dunnere kabels, en de hefunit trekt die op dezelfde manier omhoog als iemand in een touw klimt (zie illustratie, onderdeel 2): eerst met de handen vastpakken, dan de benen omhooghijsen en het touw vastklemmen, en daarna met de handen het touw op een hoger punt vastgrijpen. Naar verwachting zal het hijsen met een tempo van 10 tot 12 meter per uur gaan, zodat de op 108 meter diepte gelegen Koersk binnen 10 uur gelicht kan zijn.

Hijskraan
Barsjkov verwacht dat het lichten van de Koersk tussen 15 en 20 september gaat gebeuren. Omdat de onderzeeër op 69,4 graden noorderbreedte ligt, achten veel specialisten zelfs september al te risicovol, vanwege de vaak al lage temperaturen en de hoge golven. „Het slagen van de berging is vooral afhankelijk van het weer”, meent Frans van Seumeren. „Maar later dan half oktober zal het zeker niet meer gaan. Zover zal het echter niet komen.” Het zijn tijdens de presentatie van de plannen en na afloop ervan telkens de constanten die terugkeren in zijn verhaal: de weersomstandigheden en de uiterste limiet voor de afronding van de berging.

De golfslag mag niet hoger zijn dan 3,5 meter en de windsnelheid maximaal kracht 3. Barsjkov beweert echter dat zelfs het weer onder controle is, onder meer door dezelfde Russische weerdienst die destijds met chemische beïnvloeding ervoor zorgde dat het tijdens militaire parades altijd goed weer was.

Als de Koersk eenmaal omhooggehesen is, sleept de Giant de duikboot hangend in getande klampen, als in de grijpers van een hijskraan, net onder de waterspiegel naar Moermansk. Daar wacht een droogdok, maar dat is niet diep genoeg om de combinatie Giant-Koersk te bevatten. Het Russische bedrijf Sevmash levert twee hulppontons met een gezamenlijk hefvermogen van 20.000 ton om het duo op te tillen en het dok in te varen. Pas dan zullen de Russen de nog aanwezige lichamen van de bemanning bergen, hoewel sommigen menen dat die al lang door de stroming uit de onderzeeër zijn gesleept. Van Seumeren acht dat onwaarschijnlijk, omdat de gaten worden afgedekt met een net.

Wat gebeurt er als het plan toch vertraging oploopt? Van Seumeren en Van Rooij hebben daar geen alternatief plan voor – mogelijk gebeurt er dan in september niets. Het is nu al duidelijk dat dat niet alleen van het weer afhangt. Enkele onderdelen van het project zijn nog in de experimentele fase en er is weinig ervaring mee, zoals de Mammoetpluggen en de kettingzaag.

De grootste bottleneck zijn echter de Russen zelf. Ook Van Seumeren geeft toe dat het onderhandelen met hen lastig is omdat er veel meer partijen bij betrokken zijn dan in het Westen het geval zou zijn. Bovendien komt er telkens onverwachte rompslomp om de hoek kijken. Zo bleek gistermiddag dat de Schotse reder van de Mayo, het duikbedrijf DSND Subsea, nog steeds geen contract heeft voor haar aandeel in de bergingsoperatie. Op de valreep meldt Van Seumeren vanmorgen dat het contract in de loop van deze dag getekend zal worden.