Over sneeuwballen en glaasjes melk

De antwoorden op deze vragen over het hoe en waarom van alledaagse zaken liggen verscholen in de wondere wereld die chemie heet. In ”Over sneeuwballen en glaasjes melk” wordt een chemische blik achter de schermen gegeven bij (87) onderwerpen uit de voeding, geneesmiddelen, technologie en leven en natuur.

Waterige buitenlaag
Uit de loop der geschiedenis blijkt dat wetenschappers zich zowel met grote als kleine vraagstukken in de natuur en chemie bezighouden. Zo'n kleine zaak is die van het sneeuwbaleffect. In de negentiende eeuw boog de Engelse natuur- en scheikundige Michael Farady zich al over dit 'probleem'. Hij ontdekte dat je een uitstekende sneeuwbal maakt met sneeuw die rond nul graden Celcius is, maar de juiste verklaring daarvoor kon hij niet geven. Die werd in 1954 voor een deel door Japanse onderzoekers gegeven en zes jaar later aangevuld door Amerikanen. Populair gezegd komt het erop neer dat als ijskristallen (van sneeuw) met elkaar in contact komen, ze graag willen fuseren. Sneeuw van nul graden heeft een waterige buitenlaag waardoor de beweeglijkheid van de watermoleculen groot is, met een snelle samenballing als gevolg. Bij temperaturen onder nul is sneeuw poederig en droog, omdat de waterfilm om de sneeuwvlakken bevroren is. Bij droge sneeuw verloopt het samensmelten veel trager. Het plaatsen van een snelle voltreffer van een bal droge sneeuw kun je dus wel vergeten.

Rechtsdraaiend
De mythe dat rechtsdraaiend melkzuur gezonder zou zijn dan het linksdraaiende broertje, wordt in het hoofdstuk ”Ook yoghurt verdraaid gezond” weerlegd. Met als ondersteuning een verwijzing naar het Nederlands Zuivelbureau dat het gezonde imago van rechtsdraaiend melkzuur in yoghurt relativeert. Er zijn volgens de auteur voldoende aanwijzingen dat de stelling: „Een glaasje melk is goed om beter te slapen”, geen bakerpraatje is. Waardoor dat effect wordt bereikt, komt overigens niet goed uit de verf. Of het moet zijn dat bepaalde melkeiwitten die in de maag worden afgebroken (voor de liefhebber: peptiden van het type casomorfines) een kalmerende en pijnstillende werking hebben. Maar die effecten zijn vooralsnog alleen bij ratten aangetoond.

Duidelijker is de uitleg in ”Bouwen met bamboe” over de aard en toepassing van dit materiaal, maar dat komt wellicht omdat bamboe minder chemie in zich heeft dan melk. Bamboe is inmiddels een populair bouwmateriaal dat zelfs aardbevingen weerstaat. Sommige soorten groeien een meter per dag, waarmee bamboe de snelst groeiende plant ter wereld is. Bamboe is zo hard dat het in treksterkte zelfs aluminium overtreft. Omdat het tegelijk zeer flexibel is, is het een uitstekend bouwmateriaal. In 1992 bleven bij een aardbeving in Costa Rica alleen de bamboe huizen overeind. Toepassing zijn verder: parket, meubelen en als pulp voor de productie van papier.

Afschrikken
Hoewel heel wat artikelen voor een leek begrijpelijk zijn verwoord, komt er in een fors aantal nogal wat chemische vaktaal voor die de argeloze lezer zal afschrikken. Zoals in ”Boodschappenjongens van verliefdheid” dat over de chemische werking van verliefdheid handelt. Hierin staan termen als neurotransmitters, dopamine en presynaptische zenuwkopjes. Het artikel over eiwitstructuren geeft nog zwaardere kost met chymotripsine, amfipatische helixen, positief geladen lysines en alifatische leucine-zijgroepen. De argeloze lezer is gewaarschuwd.

N.a.v. ”Over sneeuwballen en glaasjes melk”, door Arthur van Zuylen e.a.; uitg. Ten Hagen Stam, Den Haag, 2000; ISBN 90 44001159; 196 blz.; 87 illustraties; ƒ 52,-.