Naald en bes van taxus dodelijk

De Taxus baccata of venijnboom, zoals hij in het Nederlands heet, hoort tot een naaldbomengeslacht met acht soorten, die allemaal op het noordelijk halfrond hun plek hebben. De boom komt van nature voor in Nederland, maar de exemplaren die nu vele tuinen sieren zijn meestal geteeld.

De taxusboom heeft platte groene naalden en is tweehuizig: er bestaan zowel mannelijke als vrouwelijke planten. In het voorjaar bloeit de taxus. De vrouwelijke planten ontwikkelen in de loop van de zomer hun zaden: een besje van zacht vruchtvlees met daarin een klein pitje.

Vroeger werd het hout van de taxus vaak gebruikt bij het maken van bogen en pijlen. De pijlpunten werden in gif gedoopt dat eveneens afkomstig was van de taxus. Het zaadje in het rode besje maar ook de bladeren bevatten een grote hoeveelheid gif en zijn dus levensgevaarlijk.

Slachtoffers
Af en toe maakt de boom slachtoffers. Zo werden twee weken geleden twintig koeien en een stier dood aangetroffen in het natuurgebied Hosterwold ten zuiden van Zeewolde. De beesten hadden gegeten van de taxusstruik en dat niet overleefd. „Voor een paard of een koe is het eten van een paar honderd gram taxusbladeren dodelijk”, vertelt prof. dr. J. H. Koeman, toxicoloog van de Wageningen Universiteit.

Ook met kleine kinderen is het oppassen geblazen. „Er zijn nog veel meer planten die giftige stoffen bevatten, maar de rode besjes van de taxus zijn wel heel aantrekkelijk. Het vruchtvlees kan weinig kwaad, maar het doorbijten van een pitje zorgt al gauw voor flinke misselijkheid en krampen. Een kind overlijdt als het een paar van die pitjes binnenkrijgt.”

Vogels eten de besjes van de taxus ook graag. Deze beesten worden echter niet ziek doordat ze de pitten niet kapot bijten, maar ze heel uitpoepen. Een oplossing om het gevaar voor kinderen te voorkomen, is het steeds kort knippen van de taxus zodat er geen besjes ontstaan.

Kanker
De naalden van een taxus zijn giftig omdat ze een kleine hoeveelheid van de stof 10-deacetyl-baccatine bevatten. De plant maakt uit deze stof het taxol, een medicijn dat de medische wereld gebruikt bij de bestrijding van borst- en baarmoederhalskanker. Taxol werd voor het eerst uit de Noord-Amerikaanse taxusboom gehaald. Omdat die zeldzaam is en langzaam groeit, is het medicijn heel duur. Een behandeling kost al gauw 30.000 gulden.

Korte tijd later werd de stof baccatine ook uit de Nederlandse taxus gehaald. Koeman: „Het blijft echter een hele toer om genoeg bij elkaar te krijgen, omdat er maar weinig van de stof in een boom zit.” Wetenschappers zijn nu bezig planten te veredelen zodat ze een hogere opbrengst hebben. Ook onderzoeken ze de mogelijkheid om een goedkope synthetische variant van taxol te maken.

Paddestoelen
De Tweede-Kamerfractie van de RPF heeft naar aanleiding van de dood van de koeien bij Zeewolde minister Brinkhorst van Landbouw gevraagd of het zinvol is regels op te stellen voor de aanplant van taxus, met als doel dergelijke incidenten te voorkomen. „Een onzinnig voorstel”, is het oordeel van Koeman. „Boeren kennen de gevaren van de taxus wel. We gaan toch ook niet alle paddestoelen uitroeien omdat ze giftig zijn?”

De overheid heeft ook geen regels opgesteld om mensen te beschermen tegen de taxus. Er bestaat zelfs geen verbod om de giftige naaldboom op een schoolplein te planten. Voorlichting over de kwalijke gevolgen van het eten van de rode besjes is wel een taak die de overheid voor haarzelf ziet weggelegd. Het ministerie van Volksgezondheid subsidieert daarom de Stichting Consument & Veiligheid. Deze stichting geeft een brochure uit over giftige planten.

Bescherming
Waarom bevatten planten eigenlijk een toxische stof? Koeman: „Dat is niet altijd precies bekend. Veelal is het gif bedoeld als bescherming tegen insecten. Het komt ook voor dat een plant of boom stoffen uitscheidt via het wortelstelsel om zo concurrentie uit te schakelen. Andere planten kunnen dan door de giftige bodem niet in de buurt van desbetreffende plant of boom groeien. Een voorbeeld daarvan is zichtbaar in een beukenbos. Door het gif dat een beuk afscheidt is er maar beperkt laagbegroeiing aanwezig.”

Naast de taxus, de plant waarmee de meeste ongelukken gebeuren, telt Nederland tal van andere giftige planten. Monnikskap, wolfskers, bitterzoet en vingerhoedskruid zijn enkele voorbeelden. Ook het sap van alle delen van de waterscheerling is zeer giftig. De bekende gifbeker die Socrates moest drinken, bevatte sap van deze plant.