Islamitisch Pakistan
in loyaliteitsconflict

Pakistan bestaat nog niet zo heel lang. Het land wordt in 1947 gesticht, als het zich afsplitst van India. Het moet zich historisch gezien altijd legitimeren, omdat het een staat is die pas ongeveer vijftig jaar bestaat en die zich bovendien baseert op religie. Er zijn niet zo veel staten die exclusief zijn gefundeerd op religie, behalve dan Israël.

Ook zit de buitenwereld meer met het Pakistaanse imago in de maag dan Pakistan, omdat bepaalde politieke feiten niet worden geaccepteerd. „Zelf twijfelen de Pakistani niet in het minst aan de legitimiteit van het bestaan van hun staat”, aldus Oskar Verkaaik, als antropoloog verbonden aan de onderzoeksgroep godsdienst en maatschappij van de Universiteit van Amsterdam.

In 1971 scheidt Oost-Pakistan zich af om voortaan als Bangladesh door het leven te gaan. Toch blijft Pakistan in het gebied een cruciale rol vervullen. Verkaaik: „Het is duidelijk dat Pakistan van strategisch belang is. Pakistan is omringd door buren met wie het niet op goede voet staat. Niet alleen kent het moeilijkheden met Afghanistan, veel belangrijker is het conflict met India.”

Slechte verhouding
Aanvankelijk zijn de relaties van Pakistan met Afghanistan slecht. Dat duurt van 1947 tot in de jaren zestig. Oorzaak hiervan is de dreiging die uitgaat van de Pathanen. Deze etnische groep leeft zowel aan de Afghaanse als aan de Pakistaanse grens. Interessant is te weten dat het Pathanen zijn die veruit de meerderheid uitmaken van de streng islamitische Taliban-beweging in Afghanistan. Lange tijd zinspelen deze Pathanen op de mogelijkheid van een onafhankelijke staat, een soort Pathania. Dat wordt, zo verklaart Verkaaik, vanuit Pakistan met argusogen gevolgd.

Afghanistan wordt er regelmatig van beschuldigd dat het de Pathaanse sentimenten aanmoedigt. Daardoor blijven de betrekkingen tussen de buurlanden tot diep in de jaren zeventig op een laag pitje. Dat verandert eind jaren zeventig abrupt, als Pakistan in een geïsoleerde positie raakt. Het kent een militaire coup en kort erna, in 1979, vallen de Russen Afghanistan binnen. Dat gegeven alleen al biedt Pakistan een geweldige mogelijkheid om uit het isolement te komen. Verkaaik: „Pakistan werpt zich op als doorvoerland voor alles wat nodig is om in Afghanistan een oorlog te voeren, zoals wapens, medicijnen en ook drugs.”

Belangrijker
Begin jaren tachtig –Koude Oorlog– is Rusland verwikkeld in het Afghaanse moeras. Pakistan wordt almaar belangrijker. Het ontvangt veel economische en militaire steun van de Verenigde Staten. Verkaaik wijst erop dat Pakistan uiteraard ook verreweg het meest relevante land is om al die Afghaanse vluchtelingen op te vangen. „De Pakistaanse band met het Afghaanse verzet (moedjahedien) blijkt erg nauw.”

Nadat de Russen zijn vertrokken, ontstaat er, begin jaren negentig, een nieuw probleem. „Opeens blijkt dat het Afghaanse verzet uit allerlei verschillende fracties bestaat die het niet met elkaar eens kunnen worden. De Pakistaanse inlichtingendienst zorgt er mede voor dat de opkomst van de Taliban in ieder geval vanuit Pakistan niet wordt tegengegaan. Dit in de hoop dat dit een beweging zal zijn die de versplintering van de politieke cultuur in Afghanistan kan oplossen. Op zich is dat redelijk goed gelukt”, vertelt de Amsterdamse antropoloog.

Vluchtelingen
Samen met Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten is Pakistan nu het enige land dat het Afghaanse Taliban-bewind als wettig erkent. Dat heeft met name te maken met de wens in Pakistan dat er rust komt in Afghanistan. Ten eerste wil Pakistan graag de 4 miljoen vluchtelingen uit Afghanistan kwijt, die daar ook voor allerlei vervelende dingen zorgen. De enige manier om dat te bereiken is stabiliteit creëren in Afghanistan, legt Verkaaik uit. Vanuit Pakistaans perspectief valt het te begrijpen dat het de Taliban is gaan steunen. „Tegelijkertijd ziet men in Islamabad ook wel in dat die Taliban een paard van Troje kunnen zijn. En in Pakistan is men als de dood voor een soortgelijke beweging.”

Toch acht Verkaaik de kans gering dat fundamentalistische moslims in Pakistan het roer zullen grijpen. Dit ondanks het feit dat de moslims in Pakistan verreweg de meerderheid vormen. „De kans op een Taliban-achtige groepering in Pakistan is niet zo groot. De Taliban kun je alleen begrijpen als je in ogenschouw neemt dat Afghanistan een land is dat bijna 25 jaar in oorlog verkeert. De beweging ontstond in de vluchtelingenkampen, waar een generatie opgroeide die niets anders leerde dan wat er in de koran staat en hoe je met wapens omgaat. De Taliban kunnen alleen floreren bij de gratie van een samenleving die in al haar geledingen volledig is ontwricht. Pakistan is niet zo'n maatschappij. Allerlei sociale verbanden werken daar gewoon. Ik verwacht niet dat een dusdanig radicale beweging in Pakistan ontstaat.”

Drie stromingen
De meeste moslims in Pakistan zijn soennitisch. Een minderheid is sjiitisch. Niemand weet hoeveel sjiieten er zijn. Schattingen lopen uiteen van 5 tot 20 procent. Pakistan huivert voor een conflict tussen soennieten en sjiieten. Daarom wordt er bijvoorbeeld in volkstellingen nooit gevraagd naar iemands denominatie, weet Verkaaik.

Op religieus terrein kent Pakistan globaal gesproken drie verschillende islamitische stromingen. Op volksniveau is de vrij traditionele, bijna mystieke stroming het grootst. „Daarin zijn lokale heiligen of afstammelingen daarvan, ”pirs”, erg belangrijk. In de Arabische wereld worden dergelijke mensen sheiks genoemd en in West-Afrika marabouts. Pirs verrichten wonderen en staan dicht bij Allah. Vaak zijn het rijke mensen, zoals grootgrondbezitters. Hun volgelingen zijn zowel in religieus als in economisch opzicht aan deze mensen gebonden. De pirs spelen een belangrijke rol in de grote, gevestigde politieke partijen. Ze staan vaak kandidaat voor de Pakistaanse Volkspartij of de Moslimliga.”

Een tweede stroming in islamitisch Pakistan vindt vooral sympathie onder de politieke en culturele elite. Deze stroming bestaat al zo'n honderd jaar en kenmerkt zich door een poging om de islamitische leer in overeenstemming te brengen met westerse ideeën als nationalisme, zelfbeschikkingsrecht, liberalisme en zelfs het socialisme.

Verder kent Pakistan een derde stroming binnen de islam die zich zowel tegen de mystiek verzet als tegen de westerse wereld. Hier kijkt men met name naar de islamitische wetgeving, de sharia. De sharia zou de grondslag van de Pakistaanse staat moeten zijn. Juist deze groep voelt zich het meest verwant met de Taliban in Afghanistan.

Verkaaik voert aan dat de derde stroming binnen de Pakistaanse islam de minst invloedrijke is. De eerste is vooral populair onder de gewone bevolking en de westers georiënteerde lezing van de islam geniet aanhang onder de elite, en dan met name het leger. Tussen de drie hoofdbewegingen bevinden zich diverse substromingen.

Allerlei variaties vallen te bedenken, waarbij ook regionale verschillen meespelen. Bepaalde partijen die als fundamentalistisch worden aangemerkt, zijn eigenlijk etnisch georganiseerd. Dat maakt het moslimplaatje van Pakistan nogal ingewikkeld.

Verenigde Staten
Terwijl de Verenigde Staten een internationale coalitie proberen te smeden tegen het mondiale terrorisme, kan Pakistan weinig anders kiezen dan zich in het kamp van Amerika te rangschikken. Verkaaik wijst erop dat het belangrijk is te onthouden uit welke landen de mensen komen die aanslagen plegen. Dat zijn landen als Algerije, Egypte, Palestina, Pakistan, gebieden als Kasjmir. „Over het algemeen landen die zich weliswaar democratisch noemen, maar die allemaal een regime hebben dat uiterst ondemocratisch is en dat zich uiterst repressief opstelt ten opzichte van mensen met radicale revolutionaire islamitische ideeën. Mensen met dit soort ideeën wordt niet de kans geboden op democratische wijze in een dialoog hun ideeën tot uiting te brengen. Ideeën die we wel niet leuk kunnen vinden, maar die in zo'n natie wel degelijk bestaan. Deze mensen hebben slechte ervaringen met democratie, want in naam van de democratie worden ze vaak monddood gemaakt. Ze hebben goede redenen om wantrouwig te zijn over wat democratie precies inhoudt.”

Kwaad bloed
In Afghanistan zelf geldt dat nog veel sterker. „Als iemand sinds zijn geboorte is opgegroeid in een oorlogssituatie, kun je moeilijk verwachten dat deze persoon op zijn twintigste een burger is die alle democratische waarden in acht neemt. Kortom, de kern van het huidige probleem is dat de Verenigde Staten regimes in een aantal landen steunen die binnenslands radicaal islamitische groeperingen onderdrukken. Je ziet dat in toenemende mate in Turkije, in Kasjmir.” De perceptie in deze landen is dat Amerika met name dit soort gebieden steunt en dat is de reden waarom Amerika voor deze mensen de grote boosdoener is, verklaart Verkaaik.

Terug naar Pakistan in zijn huidige situatie. „Op korte termijn zouden er heel merkwaardige dingen kunnen gaan gebeuren in geval Afghanistan wordt aangevallen. Als reactie kan Afghanistan Pakistan aanvallen. Dat scenario is denkbaar, omdat Afghanistan troepen samentrekt bij de Pakistaanse grens. Afghanistan is niet in de gelegenheid Amerika aan te vallen, maar zou dan wel Pakistan als de bondgenoot van de VS kunnen aanvallen.”

Spagaat
Dan gebeuren er heel merkwaardige dingen, omdat de luidruchtigste oppositie in Pakistan voortkomt uit de etnische groepering van de Pathanen. Verkaaik stelt dat die dan in een soort spagaat belanden. „Enerzijds voelen ze zich verbonden met hun etnische bondgenoten in Afghanistan (de Taliban zijn Pathaans). Anderzijds zijn het ook vaderlandslievende Pakistani. Bovendien is het de keus tussen de ene islamitische broeder en de andere.”

In het geval van zo'n aanval van Afghanistan op Pakistan ontstaan ongekende scenario's. Verkaaik sluit niet uit dat radicale islamitische bewegingen in Pakistan snel een voedingsbodem zullen krijgen, vanwege de al bestaande anti-Amerikaanse ressentimenten. Dat zal bij de verkiezingen van oktober volgend jaar blijken, als die tenminste doorgaan. De gevestigde partijen hebben in Pakistan al veel krediet verloren. „Dan kunnen radicalere partijen misschien dat vacuüm gaan opvullen.”