Duizend jaar in twee uur muziek

Van alle muziekstukken en fragmenten die uit de klassieke oudheid overbleven, zijn er ongeveer twintig uitvoerbaar. Een periode van duizend jaar heeft in totaal twee uur speelbare muziek opgeleverd. Aeide Mousa, een ensemble dat is opgericht in 1993, heeft als doelstelling de muziek en dans uit de klassieke oudheid weer tot leven te brengen en voor een breed publiek toegankelijk te maken. De afgelopen jaren heeft het zeskoppige gezelschap zich ontwikkeld tot een semi-professioneel ensemble, dat haar repertoire inmiddels heeft uitgebreid tot muziek uit Mesopotamië, Egypte en de vroege West-Europese en Byzantijnse Middeleeuwen. Ter gelegenheid van de tentoonstelling ”Mythen, mensen en muziek” in het Allard Pierson Musuem in Amsterdam verschijnt een cd die voor ƒ 24,50 te koop is aan de balie van het museum.

De culturele context waarbinnen deze oude muziek heeft geklonken, komt aan bod op de tentoonstelling waar meer dan 120 voorwerpen te zien zijn. Het gaat om resten van instrumenten, partituren, afbeeldingen op vazen en replica. Vrijwel alle instrumenten die in de oudheid voorkwamen passeren de revue: de dubbele hobo, panfluit, tuba, hoorn, tamboerijn, cimbalen, harp en lier.

Een bijzonder voorwerp is de bronzen centaur met Phrygische dubbelhobo, die gedateerd wordt ergens tussen de derde en eerste eeuw voor Christus. Het is een kunststuk uit een particuliere collectie in Zwitserland dat een waarde van twee miljoen gulden vertegenwoordigt. Andere rariteiten zijn een groot kleurig Romeins vloermozaïek, een uniek origineel van een dubbelhobo van hertenbot en de geniale reconstructie van een Romeins waterorgel zoals dat gebruikt werd in antieke theaters en amfitheaters.

Bezoekers kunnen bij elke vitrine geluidsfragmenten beluisteren. Onder begeleiding is het ook mogelijk zelf een instrument uit te proberen. Als je gewend bent aan de ingewikkelde polyfone muziek van Bach of Mozart werkt het luisteren naar de muziek uit de oudheid bevreemdend. Het klinkt totaal anders dan de oren van de twintigste eeuwse liefhebber gewend is. Dit heeft onder andere te maken met de muziektheorie die de Grieken erop na hielden. Een apart gedeelte van de expositie is aan dit onderwerp gewijd. De relaties naar de westerse muziektheorie worden met behulp van audio-visuele apparatuur uit de doeken gedaan. Op een computer klinkt op verschillende toonladders de melodie van ”Kort Jakje”.

Nauw verwant aan de muziektheorie is de muzieknotatie. Er zijn slechts weinig overblijfselen waarop het Griekse muziekschrift is te lezen. Van belang is een marmeren grafzuiltje dat in 1882 werd gevonden. Daarop staat een grafschrift en een kort liedje met de muzieknotatie. De onderkant van het zuiltje was ervan afgezaagd, want de mevrouw die het in bezit had gehad, gebruikte het om haar theeblad op te zetten. Een theeblad mag onder geen beding scheef staan, vond ze, vandaar.

Het Griekse muziekschrift is inmiddels ontcijferd. Gelukkig zijn bijna 20 musicografische traktaten bewaard die precies de struktuur van het systeem en de evolutie ervan beschrijven. Ze verschaffen het raamwerk van de ongeveer 1650 verschillende noten die theoretisch in het Griekse systeem genoteerd konden worden. Hiervoor werden 70 tekens gebruikt, in een dubbele muzieknotatie: één voor de notatie van de gezongen, de andere voor de gespeelde muziek.

Conservator R. van Beek noemt de expositie „uniek in Nederland”. Hij zegt dat de musico-archeologie –een combinatie van muziekwetenschap en oudheidkunde– hier nog weinig bekend is. „Nederlandse musicologen beginnen pas in de Middeleeuwen en de oudheidkundige musea doen over het algemeen weinig aan muziek.”

Een artikel over de Griekse muziektheorie verschijnt volgende week dinsdag in Spectrum.