Een heerlijke mix in hartje Berlijn

Wie nog nooit in Berlijn is geweest en de aanbieding krijgt er één dag door te brengen, bezoekt vanzelfsprekend voor de hand liggende attracties zoals de Brandenburger Tor, de Rijksdag, de Berlijnse dom, de gerenoveerde Friedrichstrasse en de Gendarmenmarkt, het mooiste plein van de stad. Dat is in een paar uur te doen. Daarna een kort bezoek aan de Potsdamer Platz, de hightech-wijk van de nieuwe oude hoofdstad. Een advies: doe het snel zodat er nog een paar uur over zijn voor Spandauer Vorstadt.

Neem een taxi of ga met de S-Bahn naar de halte Hackescher Markt. Vanaf het station Friedrichstrasse is dit slechts één halte oostwaarts. Te voet en per ongeluk in de buurt van de dom? Vraag dan iemand naar Hackescher Markt. Met drie minuten lopen ben je er.

Tolerante wijk
Spandauer Vorstadt is feitelijk hartje Berlijn. Hier laat de stad zich ook in het hart kijken. De wijk leunt tegen het imponerende, grootse Berlijn aan en werd gebouwd bij de oude vestingpoort die naar Spandau voert. Vandaar ook de naam. Hier streken burgers in de 17e eeuw neer. Alles verliep ongecoördineerd. Geen wonder dat alle straten niet even recht lopen. Heel anders dan de wijk rond de Gendarmenmarkt, waar architecten alles tot in de kleinste details bepaalden.

In Spandauer Vorstadt trokken burgers woningen van twee, drie verdiepingen in bescheiden barokstijl op. Eind 17e eeuw kregen elders verdreven rijke joden toestemming in de wijk een begraafplaats in te richten. Op misschien honderd meter afstand werd in 1712 een kerk gebouwd als geschenk van de Mecklenburgse vorstendochter Sophie Charlotte, de vierde echtgenote van Friedrich I, aan de protestanten. Een eeuw later verrees tegenover de kerk een rooms-katholiek hospitaal.

In de wijk konden joden, rooms-katholieken en protestanten het prima met elkaar vinden. Het stadsdeel stond bekend als een tolerante wijk. „”Toleranzviertel” heette het ook”, zegt Wolfgang Feyerabend, die zichzelf stadshistoricus noemt. Dat is hij pas sinds de val van de Muur. Ten tijde van de DDR werkte hij bij een uitgeverij en hielp hij meer aan hoorspelen voor de radio. Nu bezit Wolfgang in de Grosse Hamburger Strasse een kleine boekwinkel en een galerie. Op afspraak verzorgt hij ”tours” voor toeristen door de Spandauer Vorstadt.

Charme
Ook Simone Barck, voor de ”Wende” literatuurwetenschapper, kreeg pas na diezelfde ”Wende” belangstelling voor de Grosse Hamburger Strasse waarin ze net als Feyerabend woont. „Eerder was het een tamelijk ingeslapen wijk, ook behoorlijk verwaarloosd.” Verwaarloosd is te zwak uitgedrukt. De bombardementen van de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog richtten enorme vernielingen aan. Daarop volgden veertig jaren DDR, waarin weinig tot niets werd gedaan om de schade te herstellen.

Na de val van de Muur trokken kunstenaars uit West-Berlijn en andere delen van Duitsland massaal naar de lege, beschadigde en verwaarloosde panden. Beeldend kunstenaar Johann Nowak: „Het was fantastisch voor een kunstenaar. Alles was gratis: gas, water, telefoon. Nergens was controle op. Overal vandaan kwamen kunstenaars hierheen.”

In het kielzog van de kunstenaars volgden studenten. Kort daarop volgden winkels. Dit proces is nog steeds gaande. Grote bedrijven kopen panden op, renoveren ze en bieden winkelruimte te huur aan. De kunstenaars en het handjevol oorspronkelijke bewoners hebben bij het stadsbestuur van Berlijn bedongen dat zij na de opknapbeurt weer in de panden mogen trekken. Dat is de charme van de wijk: het is een heerlijke mix van winkels, restaurants en galeries, van wonen en werken.

Die Hackeschen Höfe
Als je bij het prachtige bakstenen station Hackescher Markt uitstapt, steek dan het grasveld over en bewonder het gebouw dat schuin naar links staat. ”Die Hackeschen Höfe” staat er op de gevel. Spandauer Vorstadt is rijk aan hofjes, binnenplaatsen waar in het verleden handwerklieden hun atelier hadden. Nu zijn daar kunstenaars aan het werk, zijn er interessante boekwinkels en kun je bij droog weer en een aangename temperatuur op een terrasje zitten. Wie iets met ”Hof” of ”Höfe” ziet staan, moet niet aarzelen naar binnen te gaan. De schrijver Alfred Döblin schreef al dat de hofjes Berlijn intiemer maken. Ze vormden een wereld op zich.

Dat is nog zo. Zodra je door de poort bent, blijft het verkeersgeluid achter en stap je een gemeenschap op zich binnen. De moeder van alle hofjes is ”Die Hackeschen Höfe”, een ensemble van acht hofjes van rond de eeuwwisseling. Het eerste hofje is een prachtig in Jugendstil opgetrokken binnenplaats met geglazuurde tegels aan de wanden in de kleuren blauw, goud en groen. De acht hofjes werken als een magneet. Oost- en West-Berlijners vinden elkaar hier. Buitenlandse toeristen lopen op hun gemak langs de boekwinkels, antiquariaten, modezaken en designmeubels of brengen een bezoek aan een van de theaters, bijvoorbeeld aan die voor joodse cultuur.

Joden
Joden en Spandauer Vorstadt horen bij elkaar zoals in het verleden de joden en Amsterdam. In Spandauer Vorstadt en in het aanpalende Scheunenviertel woonden eens de meesten van de 170.000 joden die Berlijn anno 1930 telde. Vooral arme joden uit Polen en Rusland zochten er hun toevlucht bij geloofsgenoten die zich hier in de 17e eeuw hadden gevestigd.

De geschiedenis is bekend. Hitler bracht in de oorlog bijna alle joden om. De oude begraafplaats in de wijk werd door de nazi's geplunderd. Zowat alle sporen die aan de joden herinnerden, werden verwijderd. Het leek gedaan met het joodse leven in Berlijn.

Leek, want na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het wegvallen van het IJzeren Gordijn trokken duizenden joden uit Oost-Europa naar Duitsland om zich daar te vestigen. Ook de joodse gemeente van Berlijn kreeg een enorme impuls. Intussen telt zij zo'n 11.000 leden.

Bezoekers van Spandauer Vorstadt kunnen de Neue Synagoge aan de Oranienburger Strasse bijna niet missen. De gouden koepels van de gerestaureerde synagoge uit 1866 torenen boven de huizen uit. Er zijn meer joodse elementen in de wijk. Zich als koosjer afficherende restaurants bijvoorbeeld. En vlak bij de plaats waar de nazi's in de oorlog een joods bejaardenhuis uitmoordden, staat het heropende joodse lyceum. De speelgoedwinkel ernaast handelt ook in joodse literatuur. „Omdat er vraag naar is, verkoop ik werk van joodse auteurs”, vertelt de eigenaar. „Meer en meer vragen klanten erom. De joodse cultuur wordt hier in Berlijn zo langzamerhand weer vanzelfsprekend. Dat is een goede zaak.”

Meer informatie over Berlijn: folderlijn Duits Verkeersbureau: 06-91 09 10 29.