Kwartetten met Hitler-karikaturen

De tentoonstelling ”De Oorlog op Tafel” beeldt niet alleen de tragiek van de oorlog uit, maar laat ook een beetje vrolijkheid zien. „Sommige tentoonstellingen over de Tweede Wereldoorlog zijn wat somber getint. Deze niet. Spelletjes geven een andere sfeer”, zegt museummedewerker H. J. Roenhorst. „Daardoor is het voor een heel breed publiek interessant, dus ook voor jongeren.”

De meeste spellen zijn verzameld door de Nederlander Gejus van Diggele. Roenhorst: „Hij is na de oorlog geboren, maar kwam erachter dat er in de oorlogsperiode veel gezelschapsspellen werden gespeeld. Uit vijftien landen heeft hij toen spellen verzameld.”

Verrassend is de verscheidenheid. Er zijn propagandistische Duitse spellen die door de nazi's werden gebruikt om het volk te laten geloven dat zij zo machtig waren dat ze de oorlog makkelijk konden winnen. Dit soort technieken werd overigens ook in Engelse en Amerikaanse spelletjes gebruikt. Er zijn ook humoristische spellen die de draak steken met de oorlog en spellen die in gevangenschap werden gespeeld.

Opvallend is dat na de Eerste Wereldoorlog in Duitsland veel kaartspellen werden gemaakt die inhaakten op de behoefte aan het terugwinnen van zelfrespect. Een voorbeeld is het ”Führer Quartett Spiel” dat gemaakt is in 1938. De foto's op de kaarten laten Hitler zien in al zijn 'positieve' gedaanten. In de serie kwartetkaarten ”Der Führer als Vorbild” wordt de Duitse leider verheerlijkt als kindervriend –een foto waarop een vrolijke Hitler met een klein meisje staat– en als dierenliefhebber.

Een ander Duits kwartetspel heet ”Unsere Kriegsmarine”. De zelfverzekerde gezichten van mariniers laten zien hoe perfect de Duitse oorlogsvloot was voorbereid op de oorlog. Dat Duitsers zuinig met kolen om moesten gaan, werd hun geleerd in het ”Kolendief Kwartetspel”, dat in 1943 werd uitgegeven. In werkelijkheid had Duitsland de kolen hard nodig voor de strijd tegen Rusland. Dat werd echter niet aan het volk verteld. De kalender van 1944 met de verjaardag van Hitler erop werd als extra kaart bij het spel geleverd.

Humor
Behalve de propagandistische spellen zijn er op de tentoonstelling ook spelletjes te zien die het dagelijks leven in oorlogstijd weerspiegelen, met een relativerende humor. Een Engels kaartspel met karikaturen van rangen bij het Engelse leger, de marine en luchtmacht, heeft vier strafkaarten: een karikatuur van een schreeuwende Hitler, Goebbels, Von Ribbentrop en Göring.

In het Franse tijdschrift Marie-Claire werd in de oorlogsjaren een variant op het ganzenbord afgedrukt. Op een nogal simpele manier wordt op het bordspel afgebeeld hoe je als ”Jean Soldat” afscheid neemt van je verloofde –bij de start van het spel– en aan de finish als oorlogsheld wordt ontvangen in de armen van je vriendin. Dat soldaten lang niet altijd levend terugkwamen na de oorlog, laat het ganzenbord niet zien.

„Tref Hitler met een dartpijl zoals je dat zou willen met een bom, dan win je 50 punten.” Deze tekst staat achter op een dartbord (”The Hitler Dart Game”) dat in Engeland of Canada in omloop was. Met dartpijlen konden de spelers letterlijk Duitsers raken. Degene die Hitler wist te raken, kreeg de meeste punten.

In Nederland werd destijds het Centra Distributie Spel uitgegeven door Nederlandse Centra kruideniers. Wie als eerste alles voor een compleet diner bij elkaar had verzameld –„inclusief zeep om af te wasschen”– was de winnaar.

Ontroerend
Naast humoristische spellen is op de tentoonstelling ook de bittere realiteit van de oorlog terug te vinden. Ontroerend zijn de kaartspellen die Tsjechoslowaakse gevangenen in een concentratiekamp maakten. De achterkant van sigarettendoosjes dienden als kaart. Of er werden kaarten van dun papier gemaakt, uit angst dat de bezetter het zou bestraffen.

De expositie is in een aparte zaal van het museum te bekijken. Er is ook aan scholieren gedacht. Zij worden actief bij de tentoonstelling ”De Oorlog op Tafel” betrokken. Er liggen papieren klaar –een voor leerlingen van de basisschool en een voor die van het voortgezet onderwijs– met een educatieve speurtocht langs de tentoonstelling.

Naast de tijdelijke thema's is de collectie van het Bevrijdingsmuseum 1944 permanent onderverdeeld in drie perioden: 1918-1940 (de jaren tussen de twee wereldoorlogen met de opkomst van het nationaal-socialisme), 1940-1944 (de bezettingsjaren) en 17 september 1944 tot 5 mei 1945 (de Bevrijding).

Het Bevrijdingsmuseum 1944 (Wylerbaan 4 in Groesbeek) is geopend van maandag tot en met zaterdag van 10.00 uur tot 17.00 uur.