De typemachines van een oude frater
Door L. Vogelaar
Bijna had het Nederlandse alfabet er een 27e letter bijgekregen: de ij (van bijna). De Nederlandse woordenboekenuitgevers wilden die na de “z” plaatsen. Maar de Vlamingen staken er een stokje voor. Ondertussen beschouwt Nederland, als enige land ter wereld, de ij als één letter, hoewel... in alfabetische registers niet altijd. Verwarrend. De 'strijd' tussen “ij” en “y” is al eens onderwerp van gesprek geweest tijdens een themadag van het Scryption, het museum waarvan de directeur zegt dat hij blij is met de naam: „Het is potjeslatijn, maar er zit in elk geval een “y” in, en dat is in Nederland een bedreigde letter”.
Het Scryption houdt zich bezig met schriftelijke communicatie in de breedste zins des woords, van kleitablet tot computer. Themadagen en publicaties vormen daarbij een aanvulling op de verzameling voorwerpen waarmee het allemaal begon. Wat ooit bij een frater op zolder stond, is uitgegroeid tot 's werelds grootste typemachinecollectie.
Ter gelegenheid van het tienjarig bestaan heeft het Tilburgse museum een tentoonstelling met „twintig topstukken” ingericht. Die is tot 8 november te bezichtigen onder de titel “Parels van het Scryption”. „Daarmee laten we zien hoe breed we zijn”, zegt directeur R. Berkel. De uitgestalde voorwerpen variëren van klerkentafel tot archiefkast, van leesbord tot stenotypemachine, van de kopieerkist van James Watt tot de rode IBM van schrijver W. F. Hermans, van een inktstel tot een vercijfermachine.
Parkeerprobleem
Ferrerius van den Berg, een van de onderwijsfraters waar Tilburg rijk aan was, begon in 1950 tijdens zijn studie schoonschrijven met het verzamelen van pennetjes. Toen hij zich daarna voor het Leraars- en praktijkdiploma Machineschrijven en Stenografie bekwaamde, vergaarde hij ook schrijfmachines en rekenapparatuur bijeen.
Vanaf 1962 had Ferrerius de beschikking over de 50 meter lange zolder van het nieuwe fraterhuis, waar hij met de andere leden van zijn kloosterorde woonde. Honderden typemachines stonden er in lange rijen opgesteld. Toen de zolder te klein werd, kraakte de frater in 1979 een leegstaande textielfabriek. De collectie was inmiddels dermate uniek dat hij in een Stichting Schrift- en schrijfmachinemuseum werd ondergebracht.
De gemeente Tilburg liet vervolgens een leegstaande lts, ooit gebouwd als fabrikantenvilla, ombouwen en bracht er eind 1988 naast het Noordbrabants Natuurmuseum ook de verzameling van frater Van den Berg onder. Scryption werd de nieuwe naam van het “museum voor schrift- en kantoortechniek”, dat zich later verbreed heeft tot “museum voor schriftelijke communicatie”.
Het museum heeft moeilijke tijden beleefd, maar is mede dankzij forse financiële steun van overheid, bedrijfsleven en donateurs overeind gebleven. Tien jaar na de opening zijn er alweer verhuisplannen, niet omdat het pand te klein is, maar omdat men een moderner gebouw wil. Het huidige gebouw zit pal tegenover het NS-station, maar voor automobilisten is er een nijpend parkeerprobleem. Directeur Berkel hoopt van het Scryption het eerste drive-inmuseum van Nederland te kunnen maken. „Er staat hier een parkeergarage in het centrum die bedoeld is om er iets bij te bouwen. Dat zou het Scryption kunnen zijn”.
Handschrift
De verzameling is inmiddels uitgegroeid tot duizenden type-, reken- en kantoormachines, inktstellen, pennen en ander schrijfgerei, vaak met bijbehorende documentatie: de bibliotheek telt duizenden boeken. „Ook de ict-ontwikkelingen houden we bij, zoals de smartpen, die de algemene karakteristieken van iemands handschrift onthoudt, zodat de echtheid van handtekeningen gecontroleerd kan worden”.
Het Scryption houdt zich ook bezig met de ontwikkeling van het handschrift. „Dat blijft belangrijk, ook in deze tijd van computerisering. Het handschrift trekt zich echter terug op het bastion van de notitie. Samen met het Museum van het Boek in Den Haag en het Nationaal Schoolmuseum in Rotterdam hebben we 1999 dan ook uitgeroepen tot Jaar van het Handschrift”.
Lichaamstaal
Momenteel staat in het museum een tentoonstelling over lichaamstaal opgesteld. Dat is ook de titel van een van de boekjes die het Scryption uitgaf. Andere onderwerpen zijn: geheimschrift, kalligrafie, copy art (over kunst en kopieermachines), geld (van loonzakje tot chipkaart), de vormgeving van typemachines en de geschiedenis van het alfabet onder de titel “A is een Koetje (dat staat op zijn kop)”.
„De A ontstond als een stilistische tekening van een omgekeerde koeienkop. Zo heeft elke letter een achtergrond. Daarover hebben we onlangs een zeer succesvolle expositie voor kinderen gehad”, zegt Berkel. „Daarnaast hebben we jaarlijks onze Dag van de Letter. Dit jaar ging het over belettering en bewegwijzering in en op gebouwen. Daar kwamen 130 architecten en ontwerpers op af, want die liggen daarover vaak met elkaar in de clinch”.
Aap Roos Zeef
Grondlegger Van den Berg overleed vorig jaar. De Congregatie van de Fraters van Tilburg heeft nu geen bemoeienis meer met het museum. Wel blijven de sporen van het verleden zichtbaar in de collectie. Geen wonder, want de fraters verzorgden het lees- en schrijfonderwijs voor tal van scholen in Zuid-Nederland, werken inmiddels over de hele wereld en nemen een groot deel van het onderwijs op de Nederlandse Antillen voor hun rekening. De drukkerij van het RK-Jongenshuis in Tilburg groeide uit tot uitgeverij Zwijsen, de grootste uitgever in het leesonderwijs. Een van de Tilburgse fraters ontwikkelde ooit de leesmethode “Aap Roos Zeef”, die volgens Scryption-directeur Berkel vanwege de zuiverder klanken beter is dan het “Aap Noot Mies” dat ten noorden van de grote rivieren werd gebruikt.
Naast de grote collectie van frater Ferrerius en de attributen die het museum inmiddels zelf verzamelde, zijn er enkele deelcollecties: de vulpennenverzameling en -werkplaats van Ten Hoope, de reken-, boekhoud- en administratieapparatuur van het accountantskantoor Moret, Ernst & Young en sinds begin dit jaar ook de verzameling typemachines van de in 1995 overleden schrijver W. F. Hermans. In november worden tentoonstellingen over de geschiedenis van de chocoladeletter (”Wie zoet is, krijgt letters”) en de toekomst van de visuele communicatie (”Toekomst-Beeld”) gehouden.
Musea kunnen echter niet meer volstaan met het uitstallen van hun verzameling, is de overtuiging van directeur Berkel. „We moeten niet de pretparkkant op, maar wel andere presentatievormen zoeken. De collectie blijft de basis, maar we moeten er ook op uit, naar scholen en bejaardentehuizen toe, links en rechts bijeenkomsten houden. Een Scryption-busje met een voorlichter, zo zie ik het voor me”.
Scryption (Spoorlaan 434a, Tilburg) is van dinsdag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur geopend en 's zaterdags van 13.00-17.00 uur. Toegang
ƒ 6, -, kinderen ƒ 4, -.
