Is het Heer, Heere of Here?

Mozes vroeg het al 3000 jaar geleden: Hoe is Zijn Naam? Het gaat in de huidige discussie om de weergave van de Hebreeuwse vierletterige naam JHWH, het zogeheten tetragrammaton, traditioneel gevocaliseerd en gelezen als Adonai (joods) en Kurios (Grieks), wat ”heer” betekent. De Statenvertaling heeft altijd consequent HEERE of Heere gebruikt. Joden spreken de Godsnaam JHWH niet uit of omschrijven die met de woorden Adonai of Elohim, of kortweg met ”de Naam”. Er zijn ondertussen talrijke omschrijvingen gebruikt, zoals de Eeuwige, de Aanwezige, de Barmhartige. Calvijn beschouwde zelfs ”de Eeuwige” als de adequate weergave van de Godsnaam, maar hij werd in zijn tijd niet gevolgd.

Handtekeningenactie
Van de kant van de feministische theologie is de laatste jaren steeds meer verzet gerezen tegen het zogeheten mannelijke godsbeeld. Drie vrouwelijke supervisoren (meelezers) van de NBV zijn eind januari een handtekeningenactie begonnen om het woord ”Heer” uit de NBV te weren. Deze actie van theologen en geestelijken die de 'mannelijke' benaming ”Heer” uit de wereld willen hebben, wordt breed gedragen. God de Heer, kan echt niet meer, zo betoogde prof. R. Bons-Storm, emeritus hoogleraar praktische theologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, vorige maand. Alle vrouwelijke associaties worden volgens haar door de naam ”Heer” de pas afgesneden.

De keuze voor een mannelijke naam zou in strijd zijn met het voornemen van de begeleidingscommissie om tot een „toekomstgerichte” bijbelvertaling te komen, die aangepast is aan deze tijd. In maart gaan de actievoerders demonstreren voor het kantoor van de begeleidingscommissie van de bijbelvertaling.

Kritiek op de vertaling van de Godsnaam met ”Heer” komt ook van de kant van het Amsterdams vakgezelschap van theologen Societas Hebraica Amstelodamensis, een groep oudtestamentici van de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. Prof. dr. K. A. Deurloo, een van de vertalers en hervormd kerkelijk hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, zegt dat ”Heer” een verlegenheidsoplossing is en wil liever de Godsnaam onvertaald laten staan als JHWH. Deurloo voelt zich geïnspireerd door de Duitse vertaling van Martin Buber en Franz Rosenzweig, die als Godsnaam koos voor ER of HIJ. Maar die vertaling zal voor feministen wel geheel onacceptabel zijn.

Geen alternatief
Dr. S. J. Noorda, voorzitter van de begeleidingscommissie van de NBV, moet uit dit alles concluderen dat er geen beter woord is dan ”Heer”. „Er is geen ander alternatief, hoewel we openstaan voor waardevolle suggesties. De term ”Heer” sluit aan bij de oude joodse én de christelijke nieuwtestamentische traditie en bovendien bij het overgrote deel van de kerk in deze wereld. Door de naam ”Heer” wordt het godsbeeld niet blanker en mannelijker dan het in het Oude Testament al is. Bovendien zou men anders in het Nieuwe Testament in problemen komen, omdat ”kurios” alleen maar met ”Heer” vertaald kan worden.”

De uitgangs-e in Heere of Here is een „buitengewone afwijking” van het hedendaagse Nederlands, zegt Noorda. „Ik kan begrijpen dat mensen gewend zijn aan de eerbiedige klank die hierin meekomt, maar het is onmogelijk om een 17e-eeuws Nederlands woord in de twintigste eeuw nog te gebruiken. De taal verandert, maar we worden echt niet oneerbiediger in onze vertaling.”

Binnen de kring van de Gereformeerde Bijbelstichting (GBS) houdt men daarentegen vast aan het woord HEERE (de verbondsnaam) of Heere. Aanpassing aan de moderne spelling –door te spreken van Here– is onmogelijk, omdat de naam ”Heere” de weergave is van JHWH en daarom een eigennaam is, als zodanig al eeuwen in Nederland bekend, zo schreef L. M. P. Scholten reeds in de jaren zeventig in het blad Standvastig.

Andere Godsnamen drukken volgens hem meer een titel of waardigheid uit, maar JHWH is de Naam bij uitnemendheid. En dus moet de schrijfwijze zijn: Heere. Volgens de GBS-directeur ga je de naam Van den Bosch niet aanpassen door de uitgangs ”ch” weg te laten. De slot-e moest ook daarom gehandhaafd worden omdat die „majesteit en eerbied” uitdrukt, aldus Scholten.

Kerkelijk ingeburgerd
Dr. M. J. Paul, hervormd predikant in Dirksland en een van de supervisoren van de NBV, kiest voor de naam ”Heere” of ”Here”. Het gebruik van de dubbele e (in Heere) is voor hem echter niet meer dan „een verouderde schrijfwijze, ook al heeft die een schijn van rechtzinnigheid”. Het argument van Scholten berust volgens hem louter op spellingafspraken in het Nederlands. Veel meer waarde hecht hij daarentegen aan de stomme 'e' aan het eind.

„Het woord ”Heer” heeft weliswaar als voordeel dat het veel gebruikt wordt, maar heeft naar mijn smaak toch te veel de connotatie van iemand die heerschappij uitoefent. Het woord ”Here” is taalkundig verouderd, dat erken ik, maar heeft toch een bepaalde gevoelswaarde gekregen. Het heeft in de kerkelijke traditie een eigen plaats veroverd en is door veel mensen gebruikt om hun geloof op die manier te verwoorden.”

Inhoudelijk zou je volgens dr. Paul JHWH moeten vertalen met ”de Aanwezige” of ”de Nabije”. „Het betekent: Ik ben die Ik ben, of: Ik zal zijn die Ik zijn zal. In de oorspronkelijke tekst ligt het accent op het werkwoord: Ik ben er, en in het kader van het verbond: Ik ben erbij, nabij. Toch heeft in kerkelijke kringen de term ”He(e)re” bekendheid gekregen. Het woord ”He(e)re” bereikt een veel grotere groep dan het woord ”Heer”. ”Here” wordt gebruikt door lezers van de NBG-uitgave van 1951 en door evangelischen. Wanneer je kiest voor het woord ”Heer”, dan is dat weer een van de aspecten van de nieuwe vertaling die vervreemdend bij de achterban zullen gaan werken. Ik wil niet zeggen dat de Godsnaam hét breekpunt moet zijn bij de NBV, maar in de gemeenten krijg je dan weer een punt dat de bestaande kloof groter maakt.”