Filantroop schenkt 250 ton wetenschappelijke tijdschriften

”Survival kit” voor bibliotheken

Het is een gezellige rommel, in het Moskouse kantoor van het Open Society Institute (OSI). De wanden van het magazijn zijn tot de nok toe opgetast met centimeters dikke tijdschriften. Tienduizenden bladzijden vol rapporten van wetenschappelijk onderzoek liggen te wachten tot een van de vier werknemers ze in een doos pakt, op weg naar enkele honderden universiteitsbibliotheken in Rusland. Ook de directeur steekt zijn handen uit de mouwen.

„De meeste tijdschriften lees ik zelf door”, vertelt dr. Vladimir Mikojan. Sinds 1995 is hij directeur van het Science Journal Donation Program (SJDP), een project van het Open Society Institute, waardoor Russische bibliotheken ondanks de economische crisis toch de belangrijkste wetenschappelijke tijdschriften op de plank kunnen plaatsen.

Dat Mikojan zelf graag grasduint in de tijdschriften, is niet zo vreemd. Tot 1995 was hij in dienst van de Russische Academie voor Wetenschappen, als moleculair geneticus. Het imago van een wetenschapper is hij nog niet kwijt, het is hem niet aan te zien dat hij jaarlijks vele miljoenen dollars mag beheren. Mikojan hangt een Lipton-theezakje in een mok heet water, plaatst die boven op een stapel paperassen en verdeelt twee roomhoorns in parten voor zijn gasten. Onderuitgezakt, zuigend aan zijn sigaret, vertelt hij over de geschiedenis van het SJDP en over zijn vroegere werk; hij komt pas overeind als hij respectvol spreekt over de grote geldschieter van zijn project, de Hongaarse filantroop George Soros.

Bedelbrieven
De meeste Nederlandse wetenschappers zullen het direct herkennen: bedelbrieven van collega's uit het oostblok die vragen om een kopie van een publicatie. Vaak met het zinnetje erbij: „Stuurt u alstublieft ook kopieën van verwante artikelen, want onze bibliotheken kunnen geen tijdschriften meer betalen”.

Een abonnement op een wetenschappelijk vakblad kost algauw 1000 tot 2000 gulden per jaar. Zelfs binnen een beperkt vakgebied bestaan er tientallen verschillende tijdschriften; Russische bibliotheken kunnen zich de aanschaf daarvan sinds het tijdperk van perestrojka niet langer permitteren.

En juist die vakbladen zijn zo belangrijk: het duurt veel te lang voor nieuwe vondsten en ontdekkingen in de handboeken te vinden zijn. Sommige instituten lossen dat op door onderling hun publicaties uit te wisselen. Een Russische wetenschapper op doorreis naar het Westen stopt exemplaren van Russian Plant Physiology in z'n koffer, om die in Praag te ruilen voor het Tsjechische blad Photosintetika. Zo drijven de instituten op ruilhandel.

Eind 1992, een paar jaar nadat de economische crisis in Rusland inzette, richtte de Hongaarse weldoener Soros een speciaal steunfonds op, de International Science Foundation (ISF) –inmiddels opgevolgd door het Open Society Institute, (OSI)– met het doel om „de desintegratie van de wetenschap in de voormalige Sowjet-Unie tegen te gaan”. Als president van de stichting benoemde hij de Amerikaanse hoogleraar James Watson, de bekende mede-ontdekker van de DNA-dubbelhelix. Soros pompte honderden miljoenen dollars in Rusland, en verdeelde die over tientallen programma's. „De ISF was de meest succesvolle stichting van meneer Soros, althans dat vindt hij zelf”, zegt Mikojan, die inmiddels binnen Rusland alle programma's van het OSI coördineert.

Vitaal belang
Financieel gezien is het tijdschriftendonatieprogramma SJDP slechts een klein radertje in het totale steunfonds van Soros, maar het is van vitaal belang. Sinds 1994 deelde het OSI bijna 400.000 exemplaren van wetenschappelijke tijdschriften uit, in totaal 250 ton, uitgesmeerd over 350 bibliotheken. Het budget van het SJDP is ongeveer 2 miljoen gulden per jaar, waarvan 120.000 gulden besteed wordt aan cd-roms met bibliografieën en samenvattingen.

„We kopen in de Verenigde Staten grote hoeveelheden vakbladen op, met kortingen van zo'n 30 tot 50 procent, en vliegen die naar Moskou”, zegt Sergej Safonov, een van Mikojans medewerkers, die verantwoordelijk is voor de distributie. Over medewerking van de Russische autoriteiten hoeven ze niet te klagen. „Tsjernomirdin heeft voor ons een speciale regeling getroffen zodat we vrijgesteld zijn van invoerbelasting”.

Zodra de tijdschriften arriveren, stopt Safonov eerst de gegevens in de computer. Dat is nodig om de vakbladen eerlijk te verdelen over de belangstellenden. Bovendien kunnen wetenschappers vanuit heel Rusland onmiddellijk op de Internet-pagina's van het OSI zien in welke bibliotheek zich welk tijdschrift bevindt.

Dan begint het inpakken en wegwezen, de tijdschriften moeten weer op transport. „Bibliotheken in de omgeving halen hun pakket zelf op, de rest, ongeveer 60 procent, gaat met vrachtwagen, trein of vliegtuig naar bestemmingen in Sint-Petersburg, Siberië of het verre oosten van Rusland. Het transport is erg duur, vergeleken met de abonnementskosten, dus bibliotheken in Sint-Petersburg moeten hun pakje zelf ophalen bij een centraal punt”, zegt Mikojan.

Het blijft zoeken naar een compromis tussen goedkoop en snel. „De vertraging varieert van een enkele dag tot 4 weken. Ik ben zelf wetenschapper geweest, dus helaas weet ik hoe vervelend het is als een tijdschrift pas laat binnenkomt”.

Gratis
De kortingen die het OSI ontvangt op de abonnementsprijzen variëren sterk. Een contactpersoon in New York onderhoudt de contacten met uitgeverijen, maar die zijn de laatste tijd, nu het programma een aantal jaren draait, minder scheutig. Er zijn uitzonderingen, zoals de Amerikaanse Astronomical Society en de National Academy of Sciences, die hun lijfbladen gratis ter beschikking stellen. Of het blad Chemical Abstracts, 's werelds grootste database met chemische informatie, die tienduizenden bladzijden per jaar levert voor 14.000 in plaats van 40.000 gulden.

De bibliotheken ontvangen de tijdschriften gratis, „maar ze krijgen niet alles wat ze vragen”, zegt Mikojan. „We honoreren zo'n 30 procent van de aanvragen. De grote bibliotheken krijgen het volledige assortiment, de rest wordt verdeeld over de verschillende disciplines. Toen we begonnen, heeft een brede groep wetenschappers voor ons een lijst opgesteld van de belangrijkste tijdschriften, een soort “survival kit” voor de Russische wetenschap. Bovendien accepteren we alleen tijdschriften als de uitgever bereid is om ons korting te geven. Daar stáát meneer Soros op”.