Stofwolken rond slot Colditz
W. M. Bakker
Een soldaat die vermomd als vrouw uit de gevangenis probeert te ontvluchten. Krijgsgevangenen die maanden aan een ontsnappingstunnel werken. Als de verhalen niet waar gebeurd zouden zijn, was een bezoek aan Colditz echt leuk geweest. Nu moet je telkens bedenken dat het de nazi's bittere ernst was, toen ze tijdens de Tweede Wereldoorlog honderden officieren in het imposante slot vasthielden. Ruim vijftig jaar later komen nog steeds nieuwe onderdelen van een bewogen historie onder het stof vandaan.
Een plein met wat winkels. Kinderen die in trainingspakken op skeelers door de straten snellen. En hoog boven de stad een imposant slot. Dat is Colditz in een notendop. De plaats dankt zijn bekendheid vooral aan het eeuwenoude bouwwerk op de berg, voor negen van de tien bezoekers dé aanleiding om de auto in het vroegere DDR-stadje te parkeren. Dat er heel wat toeristen op Colditz afkomen, duiden de bewoners niet negatief. In veel opzichten gaat het de stad niet voor de wind. Gasten zijn daarom des te meer welkom.
Enorme brand
Het plaatselijke museum vormt voor een groot deel een opsomming van treurigheden. Eerst de feiten. Gids Löffler vertelt dat de naam Colditz in 1064 voor het eerst wordt genoemd. Een foto toont hoe de kern van het plaatsje er in de negentiende eeuw uitzag. Zo'n dertig Trabantjes en Wartburgs vullen het stadsplein. Een in kurk gesneden panorama van de stad gaat nog verder terug in de tijd. Het werd in 1862 door een patiënt uit een psychiatrisch centrum –in het slot gehuisvest!– vervaardigd.
Het Colditzer bier werd na de Wende nog twee jaar gebrouwen. Waarom er een eind aan de productie kwam, wordt uit de woorden van Löffler niet direct duidelijk, maar uiteindelijk mompelt hij iets over „slecht Gewirtschaft”. Bier is niet het enige product dat slechts in het verleden in Colditz werd geproduceerd. Ook de porseleinindustrie werd stil gelegd, omdat het personeel niet meer betaald kon worden. Het werkloosheidspercentage in en rond Colditz ligt nu rond de 40.
Löffler wil er niet te lang bij stilstaan en snelt ons voor richting het slot. Staande op de stenen brug die erheen leidt, schudt hij de jaartallen uit zijn mouw. In 1504 veroorzaakte een plaatselijke bakker een enorme brand. Het slot brandde af, evenals een groot deel van de stad. Sinds 1548 verkeert het slot in de huidige staat. Vogels hebben intussen van de toren bezit genomen. Zodra een groep bezoekers de brug op wandelt, zetten de dieren het, verborgen in spleten, op een luid piepen. Alsof ze hun terrein moeten verdedigen.
Slotkapel
In de achttiende eeuw was in het slot een administratief centrum gevestigd, later een armenhuis, daarna een gevangenis en vanaf 1829 een psychiatrisch centrum. Tussen 1930 en 1934 werden hier 600 politieke gevangenen door de SA geïnterneerd en mishandeld. Van 1940 tot 1945 –„En nu wordt het interessant”– verbleven er tussen de zeshonderd en duizend krijgsgevangen officieren, uit onder meer Australië, België, Nederland, Polen en de Tsjechische republiek.
De veel beschreven en verfilmde periode waarin het bolwerk als gevangenis van Hitlers handlangers dienst deed, blijft tot de verbeelding spreken. Löffler houdt de Nederlandse bezoekers voor dat zeven van hun landgenoten een geslaagde vluchtpoging ondernamen, terwijl zeventien anderen tevergeefs aan de Duitse arm probeerden te ontsnappen. Van de 120 Britten die poogden het slot onopgemerkt te verlaten, kwamen er niet meer dan elf in vrijheid, voordat de Amerikanen Colditz bereikten.
Löffler opent de deur naar de slotkapel, waar ver voor 1940 psychiatrische patiënten de diensten konden bijwonen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten luide orgelklanken voorkomen dat de Duitsers zouden merken dat er ter voorbereiding van een van de vele vluchtpogingen driftig werd gezaagd. In het oorspronkelijk wachthuis is nu een boeiende expositie te zien, die de circa driehonderd vluchtpogingen belicht. Je blijft je verbazen over alle plannen die hier in gevangenschap werden uitgebroed en uitgevoerd.
Vluchttunnel
Franse officieren werkten acht maanden lang met dertig man aan het graven van een vluchttunnel. Toen ontdekten de Duitsers de gang en stortten die vol beton. In 1989 werd de ondergrondse gang voor een deel heropend. Nog een verhaal. De Franse luitenant Boulé verliet na een maand van voorbereiding, verkleed als vrouw, het slot. De vrijheid wenkte, maar het verliezen van een horloge deed hem de das om. Toen een attente Duitse wachtpost het polsklokje achterna kwam brengen, viel de 'dame' door de mand. „Du bist kein Frau. Du bist ein Kriegsgefangene!”
Twee Nederlandse officieren probeerden in Duits uniform te ontkomen. De toelichting van Löffler klinkt bijna cynisch. „Die zijn ook zeer moedig geweest.” Het duo werd eveneens gepakt. De verschillende rijen knopen op het uniform verraadden dat er iets niet in de haak was. Aan creativiteit blijkt het de gevangenen niet ontbroken te hebben, getuige ook het verhaal van een houten 'soldaat' die op het appel verscheen en moest camoufleren dat een van de mannen de benen had genomen.
William F. Anderson besteedde zijn tijd aan het maken van talloze portretten van de krijgsgevangenen. In het museum hangt onder andere een afbeelding van luitenant A. van Rood, Nederlander in de RAF. Hoewel het intussen ruim vijftig jaar na dato is, heeft het slot nog steeds niet al zijn geheimen prijsgegeven. Vijf jaar geleden kwam een verborgen radioruimte boven water. Vorig jaar werden nog drie alarmklokken onder het beton vandaan gehaald, waarvan de precieze functie tot op heden in nevelen is gehuld.
Valse documenten
Nederlanders waren, zo zegt Löffler, experts in het vervalsen van documenten. „Niet van echt te onderscheiden.” Enkele Britse officieren bereidden een vluchtpoging met een zweefvliegtuig voor, de zogenaamde Colditz Glider. Het vliegtuig werd uiteindelijk niet ingezet. Kort voor het einde van de oorlog ontdekten de Duitsers het. Aan de hand van een gedetailleerde bouwtekening kon het vluchtmiddel later precies worden nagebouwd, zodat bezoekers zich er een waarheidsgetrouw beeld van kunnen vormen.
Löffler: „Op 15 april 1945 kwam het Amerikaanse leger en bevrijdde allen. De rollen werden omgedraaid. Vanaf dat moment werden de bewakers bewaakt.” De verhalen over allerlei vluchtpogingen zijn soms zo spannend dat je bijna zou vergeten dat het ooit bittere werkelijkheid was. Totdat een spreuk van Alrey Neave uit 1943 je in het museum aan het denken zet. „Niemand die de pijn van gevangenschap niet heeft gekend, begrijpt de betekenis van Vrijheid.”
Na de bevrijding deed het slot nog tot 1996 dienst als zieken- en bejaardenhuis. Daarna gingen grootscheepse reconstructie- en restauratiewerkzaamheden van start. Het eind is nog niet in zicht. Een bulldozer die zand en stenen verplaatst, doet op de binnenplaats telkens grote wolken stof opwaaien. Er moet nog heel wat werk worden verzet voordat in het Kellerhaus een restaurant de deuren kan openen. Dit jaar moet de koffie klaarstaan, om bezoekers langer aan de historische locatie te binden.
Mulde-dal
De tijd staat in Colditz niet stil, maar de klok in de toren tikt al lang niet meer. „Twee keer per dag geeft-ie de juiste tijd aan”, merkt Löffler fijnzinnig op. Het kale dakterras van het slot biedt een fraai uitzicht over het Mulde-dal, dat in 1945 de grens tussen oost en west bepaalde. Löffler wijst aan uit welke richting de bevrijders op 15 april van dat jaar koers richting het slot zetten. Beneden klinkt in alle hoeken van de stad het geluid van bulldozers en hamerslagen. Colditz werkt aan herstel.
Toeristische informatie over Colditz en omgeving: Duits Verkeersbureau, 020-6978066.
