Wijsheid van het
hart is onmisbaar

Als de mensheid niet oppast, verwordt deze aarde tot een „laboratorium van het leven.” Om een duurzame samenleving in stand te houden moet het besef terugkeren dat we rentmeesters zijn. De mens moet meer naar zijn intuïtie luisteren en minder naar de wetenschap, vindt de Engelse kroonprins Charles.

Het geloof dat er een heilige band bestaat tussen de mens en zijn Schepper, waaronder wij de taak van rentmeester over de aarde aanvaarden, is een belangrijk kenmerk van de meeste religies en geestelijke stromingen door de eeuwen heen. Ook zij die niet in een Schepper geloven, hebben een vergelijkbare positie ten opzichte van duurzame ontwikkeling ingenomen, maar dan op morele en ethische gronden. Het is sinds kort dat dit sturende principe wordt verstikt door het weerbarstig wetenschappelijk rationalisme.

Ik geloof dat als we echt duurzame ontwikkelingen willen bewerkstelligen, we eerst opnieuw een indruk moeten krijgen van het 'heilige' in onze handelingen met de natuur en met onze medemens. Wat beschermt ons nog, als werkelijk niets meer onaangetast wordt gelaten en niets meer voor heilig wordt gehouden, omdat dat als synoniem wordt beschouwd met verafgoding? Wat beschermt ons er dan nog tegen dat de aarde wordt behandeld als één ”groot laboratorium van het leven” met mogelijk desastreuze gevolgen op de lange termijn?

Als we het 'heilige' leren verstaan, helpt dat ons uiteindelijk beseffen dat evenwicht kan worden verstoord en dat er orde en harmonie in de natuur is. Dat stelt grenzen aan onze ambities.

In sommige gevallen worden de natuurlijke grenzen goed in acht genomen op rationele en wetenschappelijke gronden. Een eenvoudig voorbeeld: We weten dat als we te veel schapen op een heuvel laten grazen, dat vroeg of laat contraproductief is voor het schaap, voor het weiland of voor beide. We weten dat het overmatig gebruik van insecticiden of antibiotica's tot resistentie leidt. We beginnen ook te begrijpen wat de verschrikkelijke gevolgen zijn van de grote hoeveelheden koolstofdioxide die we de atmosfeer inpompen.

Verzet
Toch zijn de acties om de schade in te perken die wordt veroorzaakt als de natuurlijke grenzen worden overschreden onvoldoende voor een duurzame oplossing. Op andere gebieden –zoals bij de kunstmatige uitwisseling van genen tussen verschillende planten- en diersoorten– is het gebrek aan hard, wetenschappelijk bewijs van de schadelijke effecten vaak voldoende om zulke ontwikkelingen maar voort te zetten.

Het idee om in deze en andere potentieel gevaarlijke situaties een terughoudende opstelling te kiezen, krijgt de steun van de overgrote meerderheid van de bevolking. Maar van officiële zijde is er nog steeds sprake van verzet, alsof twijfel een teken van zwakte is, of zelfs een poging om 'de vooruitgang' te blokkeren. Ik geloof juist dat verzet een teken van kracht en wijsheid is. Als we wetenschappelijk bewijs hebben dat we het milieu vernietigen, vinden we dat we niet genoeg doen om de zaken weer in orde te brengen. Maar wanneer we zulk bewijs niet hebben, zijn we geneigd helemaal niets te doen, ongeacht de risico's.

Deel van het probleem is de gangbare opvatting die de natuurlijke wereld, inclusief de mensen, reduceert tot het niveau van niets meer dan een mechanisch proces. Terwijl de natuurtheologen van de 18e en 19e eeuw, zoals Thomas Morgan, verwezen naar de perfecte eenheid, orde, wijsheid en constructie van de natuurlijke wereld, verwerpen wetenschappers als Bertrand Russell dit als onzin. „Ik denk dat het universum bestaat uit vlekken en uitbarstingen zonder eenheid en logisch verloop, zonder samenhang en orde”, schreef hij. „Sir Julian Huxley beweerde in zijn ”Creation a Modern Synthesis” dat de moderne wetenschap moet uitsluiten dat er sprake is van schepping of goddelijke leiding.” Maar waarom?

Zonder Schepper
Prof. Alan Linton van de Universiteit van Bristol schreef daartegenover: „Het evolutionisme is een door de mens gemaakte theorie om het ontstaan en de voortgang van leven op deze planeet te verklaren, zonder aan een Schepper te refereren.” Het is vanwege onze onmogelijkheid of weigerachtigheid om een Wezen dat ons leidt te accepteren, dat we de natuur beschouwen als een bestuurbaar systeem voor eigen gemak of als iets lastigs dat we moeten ontwijken of manipuleren, een systeem waarin alles kan worden geregeld door technologie en menselijke vindingrijkheid. Frits Schumacher erkende de gevaren van deze ontwikkeling toen hij zei dat „er twee wetenschappen zijn – de wetenschap van de manipulatie en de wetenschap van het begrijpen.”

In deze door de technologie gedreven eeuw is het maar al te gemakkelijk om te vergeten dat de mens deel uitmaakt van de natuur en er niet los van staat. Daarom moeten wij met de natuur omgaan in overeenstemming met haar aard, want de natuurlijke wereld is –zoals de econoom Herman Daly het zegt– „de envelop die alle schragen en voorzieningen voor onze economie bevat, niet andersom.”

We moeten de verbinding met de natuurlijke wereld herontdekken, ongeacht het nut voor onszelf, zodat we ons bewuster worden van „de afhankelijkheid, verwevenheid en wisselwerking tussen God, de mens en de schepping”, zoals Philip Sherrard zegt.

Genetische manipulatie
Bovenal moeten we een groter respect tonen voor het karakter van het ontwerp van de natuur, grondig getest en verfijnd in vele eeuwen. Dit betekent dat we voorzichtig moeten zijn om de wetenschap te gebruiken om te begrijpen hoe de natuur werkt, dat we niet moeten proberen de natuur te veranderen door bijvoorbeeld genetische manipulatie, waarbij bewust een proces van biologische evolutie in een totaal andere richting wordt omgebogen. Het besef dat de verschillende delen van de natuurlijke wereld met elkaar zijn verbonden door een complex systeem van ”checks and balances”, dat we alleen met gevaar voor ons leven kunnen verstoren, is al te gemakkelijk opzijgeschoven als niet langer relevant.

Is er dan nog wel een mogelijkheid om met de kiemen van de natuur te werken in een eeuw waarin wordt beweerd dat de wetenschap alle antwoorden heeft? Ik geloof dat de resultaten opmerkelijk zouden zijn wanneer een fractie van het geld dat momenteel wordt geïnvesteerd in de ontwikkeling van genetisch gemanipuleerd voedsel beschikbaar komt voor het doorgronden en verbeteren van traditionele landbouwtechnieken, die de test van de tijd hebben doorstaan. Er is al overtuigend aangetoond wat bereikt kan worden als we meer kennis en minder chemicaliën toepassen om de verscheidenheid van landbouwsoorten te vergroten. Het gaat om duurzame methoden die ver verwijderd zijn van een aanpak gebaseerd op monocultuur die zich leent voor commerciële massa-exploitatie.

Veel onbekend
Onze belangrijkste wetenschappers aanvaarden dat nog steeds heel veel onbekend is over deze wereld en over de levensvormen die erop voorkomen. Zoals Sir Martin Rees, de koninklijke sterrenkundige, het aangeeft, is het de complexiteit van de wereld die het moeilijk maakt dingen te begrijpen, niet de omvang ervan. In een commentaar dat alleen een astronoom kan schrijven, noemt hij een vlinder een grotere intellectuele uitdaging dan de kosmos!

Anderen, zoals Rachel Carson, hebben ons er aan herinnerd dat we niet in staat zijn om maar één enkel grassprietje te maken. En de heilige Matthéüs benadrukte –in zijn wijsheid– dat zelfs Salomo in al zijn heerlijkheid zich verwonderde over de lelies van het veld. Blaise Pascal schreef in de zeventiende eeuw: „Het is het hart dat God ervaart, niet de rede.”

Voelt u niet dat eenieder van ons diep in zich een instinctief besef heeft als een betrouwbare gids die aangeeft welke acties werkelijk in het belang zijn van onze planeet? Dit besef, deze wijsheid van het hart, is voldoende om ons eraan te herinneren dat de aarde uniek is en dat we een taak hebben om ervoor te zorgen. Wijsheid, toewijding en gedrevenheid hebben geen plaats in de empirische wereld, maar een oude wijsheid zegt: „Zijn we zonder werkelijk menselijk?” Socrates antwoordde toen hem om een definitie van wijsheid werd gevraagd: „Weten dat je niet weet.”

We moeten meer luisteren naar het gevoelen van ons hart als we willen werken aan een duurzame ontwikkeling. Ik wil daarmee niet zeggen dat de gegevens die wij uit wetenschappelijk onderzoek verkrijgen van minder belang zijn. Verre van dat. Maar ik geloof dat we het evenwicht moeten herstellen tussen het instinctieve gevoel van wijsheid en de rationele inzichten van de wetenschappelijke analyse.

Heilige taak
Alleen door te werken met zowel de intuïtieve als de rationele kant van onze eigen natuur kunnen we de heilige taak op ons nemen die onze Schepper op onze schouders heeft gelegd. Gro Harlem Brundtland heeft ons eraan herinnerd dat duurzame ontwikkeling niet iets is dat alleen de natuurlijke wereld aangaat, maar ook de mensen. Het gaat ook om de grote groepen die een tekort aan voedsel en schoon drinkwater hebben, en ook om hen die in armoede en zonder werk leven. Ongetwijfeld heeft de globalisering veel voordelen gebracht, maar het brengt ook gevaren met zich mee.

We moeten een betere balans vinden in de manier waarop we mensen onderwijzen, zodat de praktische en intuïtieve wijsheid van het verleden kan worden gecombineerd met de technologie en wetenschap van het heden. Om zo arbeidskrachten te krijgen die besef hebben van zowel de zichtbare als de onzichtbare werelden die de kosmos vormen. De toekomst heeft mensen nodig die beseffen dat het bij duurzame ontwikkeling niet in de eerste plaats gaat om technische uitrusting, om hervorming van menselijke eigenschappen of de herontwikkelen van natuur in een maatschappij die globaliseert en industrialiseert.

Herontdekking nodig
Alleen door herontdekking van de essentiële eenheid en orde van het aardse met het spirituele leven én door overbrugging van de vernietigende kloof tussen de cynische wereldgezindheid en de tijdloze traditionele religie, zullen we het uiteenvallen van ons totale milieu kunnen voorkomen.

Ik wil de dag niet meemaken waarop onze kleinkinderen rond ons zullen staan en ons beschuldigend zullen vragen waarom wij niet met meer zorg naar de wijsheid van onze harten en naar de rationele analyse van ons verstand hebben geluisterd. Waarom we niet meer aandacht hebben besteed aan de instandhouding van de biodiversiteit en traditionele gewoonten. En waarom we niet beter hebben nagedacht over onze rol als rentmeesters van de schepping. Een voorzichtige benadering in het leven geeft nooit zoveel plezier als de tegenovergestelde aanpak, maar toch is het dat wat duurzame ontwikkeling nodig heeft.

De auteur is de kroonprins van Groot-Brittannië; hij sprak deze Reith-lezing woensdagavond uit voor de BBC.