De Openbaring als troostboek

Prof. W. Balke

De hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam maakt deel uit van de redactie van het boek ”Eschatologie”, dat deze week het licht ziet. Het is het vijfde deel in een reeks over belangrijke thema's in de geloofsleer. In zijn woord vooraf geeft redacteur prof. dr. W. van 't Spijker de eschatologie, de leer aangaande de laatste dingen, een eigen plaats in het raamwerk van de geloofsleer. „In de voltooiing zullen we eerst goed weten wat schepping, verzoening en voleinding inhouden. Dit feit zet heel ons dogmatische denken in het kader van de voorlopigheid, een kader dat tot grote bescheidenheid noopt.”

Dr. Balke denkt in dezelfde lijn over de leer der laatste dingen. Dat het thema in het nieuwe boek zo uitvoerig wordt behandeld, vindt hij van groot belang. „In de theologie en in de gemeente komt de eschatologie niet altijd op een goede manier aan de orde. De leer heet daarom wel de onbetaalde rekening van de kerk, omdat de sekten ermee weglopen.”

Verborgen
Centraal staat voor de hoogleraar de manier waarop de toekomstverwachting in de Schrift zelf aan de orde komt. „De Bijbel roept in de eerste plaats op tot een levenshouding die op de toekomst van Jezus Christus is gericht. Over wat er precies in de eindtijd zal gebeuren, licht de Schrift ons niet al te nauwkeurig in. Wat ze zegt, is voor ons niet altijd even duidelijk. Doorzichtig is de Schrift met betrekking tot het heil. Maar omtrent de toekomst zijn vele zaken voor ons verborgen. Vaak is geprobeerd met behulp van berekeningen de geschiedenis te duiden en het geschiedverloop te voorspellen, maar evenzo vaak bleek dit op niets uit te lopen.”

In zijn dissertatie ”Calvijn en de doperse radikalen” schreef dr. Balke over de radicale toekomstverwachtingen en de nuchterheid van de reformatorische bijbeluitleg. „Het ging in dit geding om het rechte verstaan van de Schrift. De reformatoren verstonden de beloften van de toekomst in de Schrift als een oproep tot een leven der heiliging, een leven tot eer van God. De bijbelse geloofsverwachting aangaande het eeuwige leven was daarbij een sterke troost voor allen die op de brandstapels in het aangezicht van de dood kwamen te staan. Wij discussiëren zo gemakkelijk in onze gemakkelijke stoel over de laatste dingen. Dat is totaal anders dan de overdenking van het eeuwige leven wanneer men staat te midden van de vervolgingen van de zestiende eeuw.”

Openbaring
Calvijn schreef –het is bekend– geen commentaar op Openbaring. Maar uit zijn verklaring van Daniël, zegt dr. Balke, kunnen we wel zien hoe Calvijn omging met apocalyptische stof in de Bijbel. „Je kunt zijn Daniël-commentaar dus lezen als een voorbeeld voor de uitleg van het laatste bijbelboek. Calvijn verstaat Daniël vanuit de omstandigheden in de eigen tijd van de profeet. Profetie geeft volgens de reformator niet in de eerste plaats inzicht in de dingen die nog geschieden moeten, maar is het Woord van de levende God, dat gericht is op het hele leven van verleden, heden en toekomst.”

Het is daarom, zo trekt de hoogleraar de lijn door, in de geest van Calvijn om de Openbaring allereerst te verstaan als een troostboek voor martelaren. Dwars tegen de afgodische verering van de keizer in, waartoe ook christenen werden gedwongen, getuigden zij: Christus is de Heere. Daarvoor is geloofsmoed nodig, als je in de catacomben zit. De val van Babylon is de val van Rome en is een geloofsgetuigenis dat het machtige Romeinse rijk geen stand zal kunnen houden tegen het Koninkrijk van Christus.”

Je zult, concludeert dr. Balke, uiterst voorzichtig moeten zijn om in de Openbaring een rapportage te vinden van gebeurtenissen in de eindtijd. Het bijbelboek is allereerst een profetie van de heerschappij van Christus in de context van de eigen tijd, en dat geschiedt in verrassende en soms verwarrende beelden. Het boek is een profetische doorlichting van de situatie waarin de eerste christenen stonden. Als zodanig zijn de visioenen voor elke tijd actueel, om te verstaan wat er wezenlijk aan de hand is. Maar in geen geval geven ze een toekomstplaatje in chronologische volgorde.”

Visioen
De hoogleraar brengt in rekening dat er verschillende soorten teksten zijn in de Bijbel. Micha 5:1, waarin de geboorte van Christus wordt voorzegd, is een heel andere stof dan de apocalyptische hoofdstukken Ezechiël 40-48, het visioen over de tempel en de verdeling van het land. „In die hoofdstukken ligt een diepte die we niet kunnen meten, een geweldig perspectief, dat werkelijkheid wordt in de dag van de herschepping.”

Opvallend is wel dat de laatste hoofdstukken van Ezechiël zo uitvoerig en gedetailleerd zijn. Moeten we ze niet letterlijk nemen?

„Ik neem de tekst van Ezechiël volstrekt letterlijk. Maar wanneer Ezechiël en Johannes apocalyptische beelden gebruiken, moeten we bedenken dat het om de verborgenheid van het koninkrijk der hemelen gaat. Ezechiël 40-48 beschrijft de heerlijkheid die de Heere ten toon zal gaan spreiden. Daarvoor gebruikt de profeet onder meer het beeld van de tempel, dat in het Oude Testament staat voor de tegenwoordigheid van God. Wij weten dat de tempeldienst in Christus is vervuld. Dankzij Zijn verzoenend werk is God in de nieuwe werkelijkheid aanwezig met Zijn heerlijkheid. Ten diepste laat de Heere dat aan Ezechiël zien.

Met het tempelvisioen moeten we voorzichtig omgaan. Al onze voorstellingen breken stuk op de nieuwe werkelijkheid van de herschepping, die al ons denken en bevatten te boven zal gaan. In Openbaring 21:22 lezen we verder dat in het nieuwe Jeruzalem geen tempel staat. Een herbouw van de tempel is daarom niet te verwachten. Wie hier naïef biblicistisch te werk gaat, is eveneens bezig met inleg en onttrekt zich aan de worsteling om de zin van de Schrift te verstaan.”

Rechttrekken
In het boek dat deze week verschijnt, schreef dr. Balke ook het hoofdstuk over de tekenen der tijden. „Deze tekenen roepen op om ons hele leven recht te trekken in het spoor van de verwachting van Christus' komst. Ze betekenen voor mij meer een oproep tot levensheiliging dan een middel om de geschiedenis te duiden.”

Mede n.a.v. ”Eschatologie”, onder redactie van prof. dr. W. van 't Spijker, e.a.; uitg. De Groot Goudriaan, Kampen, 1999; ISBN 90 6140 447 9; 618 blz.; ƒ 99,-.