Bijbelse volkskunst op een mangelbak

Op het Friese platteland tussen Tijnje en Nij Beets is er opeens het bordje “Expositie”. Een slingerweggetje leidt naar Bethlehems Stee, sinds een kwarteeuw het onderkomen van Popke Bethlehem en zijn vrouw. Het volgende bordje verwijst naar “Folkskennst Wurkromte Yn Bethlehems Sté”.

In het dagelijks leven is Bethlehem maatschappelijk werker bij een indicatiecommissie voor de huisvesting van bejaarden. In zijn vrije tijd beoefent hij volkskunst, „ter ontspanning, want overdag houd ik me voortdurend bezig met problemen. Het aardige van deze hobby is ook dat je na afloop een tastbaar resultaat in handen hebt”. Hij beschildert tegels, zijn vrouw Rina maakt poppen en dat alles wordt, samen met werkstukken van anderen, te koop aangeboden in de houten expositieruimte die Bethlehem bij de voormalige boerderij bouwde. De bijbelse voorstellingen die hij maakt, verkoopt hij niet, vanwege het grote aantal arbeidsuren dat erin zit.

Hindeloopen
In de jaren zeventig was Hindelooper schilderkunst populair. Ook Bethlehem legde zich erop toe en gaf er zelfs les in. Hij bleef ermee bezig toen de aandacht van het grote publiek zich tien jaar later verlegde naar de volgende modegril.

In het Friese kustdorp Hindeloopen werden vanouds eikenhouten meubelen met kunstig houtsnijwerk versierd. Toen dat onbetaalbaar werd, ging men andere houtsoorten gebruiken. Het snijwerk maakte plaats voor de schilderkunst. In de Hindelooper techniek is in elke beweging een ronding te zien, corresponderend met de golven van de zee. De motieven worden steeds herhaald. Ook de kleuren hebben betekenis. Van de zes basiskleuren worden vooral rood en groen veel gebruikt.

Popke Bethlehem begon met het schilderen van bloempjes. Ranken waren al wat moeilijker. Daarna kwam hij bij de bijbelse voorstellingen terecht. Nu is een oude prentenbijbel zijn inspiratiebron: “Toneel der voornaamste historiën des ouden en nieuwen Testaments, bestaande uit 336 afbeeldingen cierlijk in 't koper gebragt door Pieter H. Schuts”.

„Het was logisch dat men de prentenbijbels als voorbeeld gebruikte: de Bijbel was in die dagen nog een algemeen gebruikt boek en verder was er weinig plaatmateriaal voorhanden. De eeuwen door hebben bijbelse taferelen in de kunst een grote rol gespeeld”.

Bethlehem
„In Hindeloopen is het boek van Schuts heel lang als voorbeeld gebruikt. Het hoofdmotief van een prent werd op een meubel overgebracht en vervolgens uitgerekt of op een andere manier aangepast aan de vorm van het voorwerp. Het is volkskunst, dus perspectief en verhoudingen hoeven niet altijd te kloppen. Als men ruimte overhield, werd die met bergen of iets dergelijks opgevuld”.

Sinds hij de bijbelse voorstellingen in het Hindelooper museum tegenkwam, hebben ze Bethlehems belangstelling. Met zijn achternaam heeft dat niets van doen, al wordt dat verband vaak gelegd. Zijn voorgeslacht bewoonde het boerderijtje “Bethlehem” bij Beetsterzwaag. De hofstee dankte haar naam waarschijnlijk aan de band met een naburig klooster.

De bewoners van de boerderij heetten al Bethlehem voordat Napoleon in 1811 verordineerde dat iedereen een achternaam moest hebben en niet meer met een aanduiding als “Jan Reinderszn.” mocht volstaan. Een voorvader van Popke nam de naam “Bethlehem” aan ter onderscheiding van zijn broers, met wie hij hopeloos overhoop lag.

Toen Popke tijdens een reis naar Israël ook Bethlehem aandeed, had hij zijn paspoort nodig om de mensen te doen geloven dat hij werkelijk Bethlehem heet. Van de twee andere families Bethlehem in Nederland, op Terschelling en in de Achterhoek, is de laatstgenoemde inmiddels uitgestorven.

Bijbelverhaal
Bethlehem gebruikt bij zijn schilderwerk heruitgaven van de prentenbijbel van omstreeks 1982. De afbeeldingen zijn zwartwit, dus de kleuren legt hij er zelf in. De prent wordt eerst met krijt op een meubelstuk of gebruiksvoorwerp aangebracht en vervolgens overgeschilderd.

Popke Bethlehem strijkt zijn verf zo veel mogelijk op authentieke voorwerpen. „Eerst moet je ze gronden, dan plamuren, vervolgens gaat het motief erop en dan wordt het met matlak afgedekt”.

Op een oud wiegje laat hij zien hoe Jona overboord moest. Op een lessenaar staat het laatste avondmaal afgebeeld en op een grote ronde spanen doos de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan. Een tafeltje toont hoe Abraham verhinderd werd zijn zoon Izak te offeren en een theekistje is beschilderd met Mozes in het biezen kistje, de verspieders en Mozes die de tafelen der wet verbrijzelt. Op een dienblad staat de aanbidding door de wijzen uit het oosten en op een mangelbak de voetwassing. Ook een dekenkist en een naaidoos dienen als ondergrond.

„Mijn belangstelling hiervoor heeft geen religieuze achtergrond. Wel kan ik me een aantal verhalen herinneren van de catechisatielessen. Dat vergemakkelijkt de voorbereiding, want voordat ik aan een werkstuk begin, verdiep ik me in het verhaal”.

De winkel van P. Bethlehem is tot half september op woensdag en vrijdag van 14.00 tot 17.00 uur geopend. Op zolder worden thematentoonstellingen gehouden. Donderdag a.s. zijn achttien werkstukken met bijbelse voorstellingen van 10.00-16.30 uur te zien in de hervormde kerk van Oosterhesselen, die samen met andere kerken in Zuidoost-Drenthe (Dalen, Gees, Aalden, Zweeloo, Sleen) is opengesteld (in elke kerk is een routebeschrijving verkrijgbaar). Bethlehem hoopt in Oosterhesselen 's middags aanwezig te zijn en te schilderen.