Een invloedrijke vroomheidsbeweging

Halle is vanzelfsprekend bekend als de geboorteplaats van de componist Händel. In piëtistische kringen heeft Halle met name faam verworven als de plaats waar de piëtistische hoogleraar A. H. Francke (1663-1727) heeft gewerkt. Naar hem genoemd zijn de ”Franckese Stichtingen”, waar de zetel is van het Interdisciplinaire centrum voor piëtismeonderzoek van de universiteit Halle-Wittenberg, de hoofdorganisator van het congres.

De conferentie was groots opgezet en de sprekers kwamen uit de hele wereld. Op dit congres was voor elke piëtismeonderzoeker of -liefhebber wel wat te vinden. Van de ongeveer 350 deelnemers kwam eenderde uit het buitenland, met name uit Amerika en Zwitserland. Met twaalf deelnemers, merendeels niet uit universitaire instellingen, was de Nederlandse inbreng kwantitatief beperkt.

Balans
Prof. dr. H. Lehmann uit Göttingen maakte in zijn lezing de balans op van het Duitse piëtismeonderzoek. De resultaten waren overweldigend, maar liepen niettemin ver achter op de verwachting. Men had zich op de omvang verkeken, zo bleek. Het aantal onderzoeksvoorstellen over de verschillende gebieden en tijdperken is goed voor nog vele jaren werk.

Het Duitse piëtisme heeft invloed gehad in bijna alle landen in Europa en ook daarbuiten. Zo speelde het piëtisme van A. H. Francke uit Halle een wezenlijke rol in de gereformeerde kerk van Litouwen, met name tegenover de Oost-Pruisische lutheranen. Zelfs tot in Rusland strekte de invloed van het piëtisme uit Halle zich uit.

De in Nederland geboren prof. dr. C. Niekus-Moore uit Honolulu hield een evenwichtige lezing over de positie van de vrouw in het piëtisme. Deze was traditioneel en van ondergeschikte aard: onder andermans verantwoordelijkheid en zonder stem. In het piëtisme werd de vrouw als gelovige evenwel gelijkwaardig aan de man gezien. Met name uit bepaalde lijkpredikaties voor vrouwen komt een meer dan gebruikelijke waardering voor de vrouw naar voren. Er wordt dus een interne spanning binnen het piëtisme geconstateerd. Deze merkten de piëtisten zelf overigens niet op.

Door prof. dr. H. Schneider uit Marburg werd een begin gemaakt met het onderzoek naar de bijdrage van het piëtisme aan het zogenoemde tolerantievraagstuk. Tolerantie werd gezien als het dulden van andermans mening. Eens hadden de piëtisten de bekende C. Wolf uit Marburg verdreven, maar dit was juist niet karakteristiek voor de piëtistische stroming. Integendeel, juist uit piëtistische traktaten en vlugschriften bleek een pleidooi voor tolerantie.

Nederlandse bijdragen
Zoals bekend vindt in Nederland het meeste onderzoek van het piëtisme buiten de universiteit plaats. Dat bleek nogmaals uit gesprekken met de Nederlandse deelnemers. De Stichting Studie der Nadere Reformatie (SSNR) was geprononceerd aanwezig in het aantal Nederlandse deelnemers en in de persoon van voorzitter dr. W. J. op 't Hof, die een wereldwijd gewaardeerd piëtismedeskundige is. In het piëtisme bezit het puritanisme het eerstgeboorterecht, stelde dr. Op 't Hof in zijn lezing. Bij het puritanisme is er van een duidelijke Nederlandse inbreng sprake: via vluchtelingengemeenten in Nederland en Engeland. Het Nederlandse model werd toegepast bij de ontwikkeling van de kerkleer in presbyterianisme, congregationalisme en baptisme (hier het doopsgezinde model).

De betekenis van de Nadere Reformatie ligt volgens dr. Op 't Hof in het puriteinse stempel dat op de vroomheid is gedrukt. De Nadere Reformatie omvatte hervormingsprocessen in onder andere politiek en kerk. De doorgeeffunctie van Nederland was van uitermate groot belang. De Nederlandse invloed beperkte zich niet tot Duitsland, maar strekte zich ook uit tot Zwitserland en Hongarije en in mindere mate tot Frankrijk, Zweden en Denemarken. De bemiddelende functie van Nederland werd mogelijk gemaakt door de geografische ligging en door het hoge niveau van de academische theologie. Het innovatieve karakter en de eigen innerlijke kracht van het puritanisme maakten dat het zich via Nederland een weg baande naar vele landen.

Heiligheid
Over internationale piëtistische verteltradities ging de bijdrage van prof. dr. F. van Lieburg (Amsterdam, Boedapest). Hij trok een parallel tussen het klassieke engelenwachtverhaal rond Smytegelt en een meer hedendaagse variant, waarbij meisjes betrokken zijn. Hij stelde daarbij de vraag of er sprake is van projectie. Ook vroeg hij zich af of het ongereformeerd is nu engelenverschijningen niet meer voor mogelijk te houden.

De inhoudrijke Nederlandse bijdragen van hoog niveau trokken een volle studiezaal en lokten veel discussie uit. Met name de gedurfde prioriteitsstelling van het puritanisme in de Europese vroomheidsbeweging is opvallend, nu gedaan in het hart van het Duitse piëtismeonderzoek.

Bisschop Axel Noack van de Evangelische Kirche vroeg hoe de congresdeelnemers persoonlijk aankeken tegen het piëtisme uit Halle, een van de meest geseculariseerde steden in Duitsland. Hij vroeg de wetenschappers de persoonlijke geloofsbeslissing er niet buiten te laten en hoopte dat de conferentie ook iets zou betekenen voor de van de kerk vervreemde samenleving.