Paars II zal instabieler zijn

Gezien de voortvarendheid die koningin Beatrix bij eerdere formaties aan de dag heeft gelegd, ligt het in de verwachting dat zij na de adviezen die zij vandaag en morgen inwint, de naam van de nieuwe informateur morgenavond al zal noemen. Op grond van diens voorstellen wijst de Koningin vervolgens een of twee formateurs aan. Maar wie dat ook wordt of worden, het initiatief bij de formatie ligt bij PvdA-voorman Kok, de grote winnaar van de verkiezingen van gisteren.

Kok heeft al duidelijk laten merken waar zijn voorkeur ligt. Hij ziet de verkiezingsuitslag als een opdracht van de kiezers om het beleid van de afgelopen jaren voort te zetten. Paars II is dus zijn doel, maar niet zonder meer. Een tweede paars kabinet moet socialer worden dan het eerste is geweest. Gerichte lastenverlichting voor de laagste inkomens ziet Kok als een van zijn belangrijkste taken.

Verlanglijstje
Voor de VVD van Bolkestein hoeft dat niet zo nodig. De liberalen hebben hun eigen verlanglijstje en willen hun wensen in een nieuw regeerakkoord nadrukkelijk en precies zwart op wit hebben. „We gaan een bijbel schrijven”, zei nummer drie van de lijst, mevrouw Jorritsma, gisteravond.

Bij de VVD zijn ze geschrokken van de onstuimige winst van linkse partijen. GroenLinks kwam immers uit op elf zetels (een winst van zes) en de Socialistische Partij op vijf (een winst van drie). De vier progressieve partijen in de Kamer –PvdA, D66, GroenLinks en SP– beschikken daardoor gezamenlijk over 75 kamerzetels. Voor de liberalen bestaat daarom het gevaar dat hun grote tegenstander, de PvdA, met de steun van D66, GroenLinks en SP in de Tweede Kamer buiten de VVD om allerlei zaken kan regelen die de VVD niet bevallen. Vandaar Bolkesteins pleidooi voor een „gedetailleerd regeerakkoord”. Hij wil niet voor verrassingen komen te staan.

Ook D66 stelt zo haar eisen, als de partijtop vandaag tenminste niet voor de oppositie kiest. Volgens partijprominent Glastra van Loon, lid van de Eerste Kamer voor D66, is dat zelfs het beste. „We zijn kwantitatief niet onmisbaar en de brugfunctie die wij de afgelopen jaren in het kabinet hebben gespeeld, is voor de kiezers onzichtbaar gebleven”, zei hij vanmorgen in een reactie. Hij erkende dat de D66-fractie zich de afgelopen vier jaar te weinig dualistisch heeft opgesteld. „Paars was een doel op zich en het kabinet is daarom door dik en door dun gesteund”.

„Beter herkenbaar”
D66 wil in de komende periode het 'model-Bolkestein' overnemen. De partijleider van de VVD ging als fractievoorzitter in de Tweede Kamer zitten en kon zijn eigen partij zich nadrukkelijk laten profileren ten opzichte van het kabinet. D66 wil niets liever dan een tweede paars kabinet, maar wil daarin wel „beter herkenbaar” zijn dan in het eerste. Lijsttrekker Borst legde gisteravond al enige verlangens op tafel. Zij heeft het politieke spel de afgelopen weken slim en professioneel gespeeld.

Borst wist dat haar partij zou verliezen, maar wist ook dat PvdA en VVD de Democraten heel graag in een nieuwe coalitie zien terugkeren. Samen zouden Kok en Bolkestein weliswaar ook over een comfortabele kamermeerderheid van 83 kamerzetels beschikken, maar beide tegenpolen hebben de derde partij er graag als neutralisator van al te tegengestelde belangen bij.

Gisteravond formuleerde Borst al twee eisen. Kok heeft de partij onlangs twee ministersposten in het vooruitzicht gesteld, op hoeveel zetels D66 ook zou uitkomen. Op dat aantal heeft Borst op grond van de veertien zetels die zij daadwerkelijk in de wacht sleepte, ook recht. Maar zij wil er minstens drie, om D66 in een nieuw kabinet genoeg profiel te geven. Kok en Bolkestein gaven die derde zetel natuurlijk niet direct weg, maar stonden niet onwelwillend tegenover die eis.

Meer geld voor de gezondheidszorg wil Borst ook, zei ze gisteravond. Op dat punt gaf Kok wel direct toe. „Op dat punt kan mevrouw Borst op mijn volledige steun rekenen”. Bolkestein zei dat niet, maar aan de noodzaak om meer geld te investeren in de zorg twijfelt niemand. Als dat inderdaad gebeurt, heeft D66 al één punt te pakken.

Krachtenveld
Maar ook als het Kok en Bolkestein lukt om D66 in een nieuwe paarse coalitie binnen te loodsen, wil dat nog niet zeggen dat paars II een reprise van paars I zal zijn. Programmatisch niet, maar vooral wat betreft de interne verhoudingen niet. Tot hoeveel concessies PvdA en VVD ook bereid zullen zijn, het krachtenveld zal in paars II anders liggen.

PvdA en VVD zijn beide versterkt uit de verkiezingen gekomen. De sociaal-democraten hebben het meest gewonnen –acht zetels–, zijn met afstand de grootste partij geworden en willen zich nadrukkelijk als sociale partij gaan profileren. De VVD heeft ook gewonnen, maar één zetel minder dan de grote concurrent, en voelt er niets voor om de koers van paars I te verleggen. Als de economische groei hoger uitvalt dan de voorzichtig beraamde 2 procent, dan moeten de meevallers in eerste instantie worden besteed aan een verdere reductie van het financieringstekort. Pas daarna komt lastenverlichting in zicht, maar dan voor alle inkomensgroepen.

Met een verzwakt D66, dat bovendien zowel in de Kamer als in het kabinet uit is op profilering, worden de tegenpolen in een nieuw paars kabinet dus sterker. Gedurende de afgelopen vier jaar heeft D66 herhaaldelijk als bruggenbouwer kunnen optreden. Die rol zal de partij in de komende vier jaar slechts in mindere mate kunnen spelen. Eén geluk heeft Bolkestein wel: de progressieve partijen hebben geen meerderheid in de Kamer en SP-leider Marijnissen heeft het „progressief alternatief” van de GroenLinks-leider gisteravond gelijk al „volstrekt hypothetisch” genoemd.