Extra minister sleutel tot akkoord

Hoe slim is Th. de Graaf, de jongste van het onderhandelaarstrio en fractievoorzitter van D66. Om hem werden de formatiebesprekingen vrijdagavond opgeschort tot maandagochtend. Hij had vrouw en kind beloofd hen te vergezellen naar hun vakantieadres. Toen De Graaf maandag weer aanschoof, staakte VVD-leider Bolkestein ineens zijn verzet tegen de door D66 felbegeerde derde (extra) ministerspost. D66 kon daardoor ineens drie ministers gaan leveren in plaats van twee. De hoeksteen waarop het verdere akkoord in luttele uren kon worden gebouwd, was gelegd.

De suggestie dat De Graaf bewust op vakantie zou zijn gegaan uit tactische overwegingen (bijvoorbeeld om de op drift geraakte Bolkestein en de ook wat verhitte PvdA'er Melkert rust te gunnen) is overdreven. Toch is er in die dagen van schorsing veel gebeurd. Formateur Kok sprak alledrie de onderhandelaars persoonlijk, telefonisch dan wel onder vier ogen. Bovendien kwam Bolkestein in aanvaring met een boze VVD-fractie, die zich beslist niet tevreden toonde met de verdeling waarmee haar leider akkoord leek te gaan.

Die verdeling leek onontkoombaar, omdat Bolkestein zich hartgrondig bleef verzetten tegen het idee van een extra minister zonder portefeuille. Dat was de sleutel voor vrijwel elke andere verdeling. D66-onderhandelaar De Graaf had zijn collega's al in een vroeg stadium voor een belangrijke keus gesteld: D66 wilde óf drie ministers of twee, maar in het laatste geval wel beide in de zeshoek van belangrijke ministeries (Algemene Zaken, Binnenlandse Zaken, Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Financiën, Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) en Economische Zaken).

Binnenlandse Zaken
Dat de PvdA Algemene Zaken zou krijgen, was al van meet af aan duidelijk. Daar zetelt de premier en die zal ongetwijfeld andermaal Kok heten. Ook Sociale Zaken en Werkgelegenheid zou opnieuw bij de PvdA terechtkomen. De VVD zou Financiën in handen houden (met minister Zalm). D66 had al Volksgezondheid, waar mevrouw Borst gewoon blijft zitten. Alledrie claimden zij Binnenlandse Zaken.

Zo was de situatie vrijdagochtend. Toen begon Bolkestein aan een poging het onderste uit de kan te krijgen. Hij onderhandelde alsof hij de wensen van D66 niet had gehoord. D66 kon wat hem betrof niet rekenen op drie posten. Want daarmee zouden de democraten meer invloed krijgen dan de stembusuitslag (een fors verlies voor de partij van mevrouw Borst) volgens Bolkestein toeliet. Maar ook de claim van D66 op Binnenlandse Zaken moest van tafel, vond de VVD-leider. Die post wilde hij voor zijn eigen partij.

Voor de democraten restte dus Economische Zaken als tweede belangrijke post. De VVD zou Binnenlandse Zaken krijgen. Voor een dergelijk voldongen situatie gesteld, was het toen de beurt aan De Graaf om eisen te stellen namens D66. Als hij op twee ministers bleef steken en Binnenlandse Zaken niet zou krijgen, wilde De Graaf bij de verdeling van de staatssecretarissen beter uit de bus komen. Het liefst met de belangrijke staatssecretaris voor sociale zekerheid op het PvdA-ministerie van sociale zaken.

Even slikken
Die wens deed Bolkestein even slikken. Want de genoemde post is hem en zijn partij lief. Daar functioneerden de afgelopen jaren achtereenvolgens de VVD'ers Linschoten en De Grave als liberale waakhonden bij de sociaal-democratische minister Melkert. En zo zou de VVD het het liefst weer hebben. Bolkestein, die het onderste uit de kan had gewild, kreeg nu het deksel op zijn neus.

De zich aftekenende verdeling had echter nog wat vervelende consequenties voor de VVD. Afgesproken was namelijk dat wie de minister van binnenlandse zaken zou leveren, niet ook Buitenlandse Zaken zou krijgen. Dat zou nu dus terechtkomen bij de PvdA, met als gevolg dat op het steeds belangrijker toneel van de Europese Unie steeds twee sociaal-democraten in de schijnwerpers zouden staan: de PvdA-minister van buitenlandse zaken en premier Kok.

Bovendien zou de VVD de impopulaire ministeries Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en ook Ontwikkelingssamenwerking krijgen. Terwijl de PvdA, die het als grootste partij in de zeshoek moest stellen met evenveel ministers als VVD en D66, het door de VVD begeerde onderwijsministerie opeiste.

Hoge prijs
Begrijpelijk dat veel liberalen de prijs die Bolkestein leek te moeten betalen voor zijn boycot van de vijftiende (extra) minister veel te hoog vonden. Daaraan zijn zaterdag en zondag ongetwijfeld de nodige woorden vuilgemaakt. Hoewel geen van de liberalen erg tevreden zal zijn met de wat gekunstelde extra minister zonder eigen departement, is de algemene mening dat het resultaat die prijs waard is.

Bolkestein moest dus gisterochtend op zijn schreden terugkeren. Hij gaf zich gewonnen in de strijd tegen de extra minister en wist nog te bewerkstelligen dat dat niet een bewindspersoon voor cultuur en communicatie werd, maar voor grotestedenbeleid en minderhedenbeleid. Daarop viel een verdeling naar ieders tevredenheid snel te maken, al verschilde die veel van wat vrijdagavond de verdeling leek te worden.