Wijs gedetineerden de
weg van vergeving

Het is van wezenlijk belang dat aan penitentiaire inrichtingen eigen geestelijk verzorgers verbonden zijn, vindt Frits Langeraar. Gedetineerden moeten hun schuld letterlijk kunnen opbiechten en de weg van vergeving krijgen aangewezen, schrijft hij.

Centraal in het werken met gedetineerden staan vergeving, het zoeken naar mogelijkheden van herstel en het binden van ex-gedetineerden aan de samenleving. In 2 Kor. 2:5-11 maakt Paulus duidelijk dat een bepaald iemand in de gemeente verdriet veroorzaakt heeft. Omdat de gemeente hem bestraft heeft, zegt Paulus dat zij hem vergeving moeten schenken en hem moeten troosten. Hij moet weer welkom in de gemeente zijn en niet langer uit de gemeente verbannen blijven. Straf is niet bedoeld om iemand te vernietigen, maar om hem te behouden. Dat is wat liefde beoogt: naast de tijdelijkheid van de straf door hem voor die periode uit de gemeenschap te bannen, ook vergeving te schenken om hem vervolgens weer helemaal op te nemen in de gemeenschap.

Genoemd bijbelgedeelte is erg belangrijk omdat eruit valt te lezen dat wij ook zo met gedetineerden moeten omgaan. Dat wil zeggen: met de straf moeten we bereid zijn om vergeving te schenken en hen weer op te nemen in onze maatschappij. Boos zijn mag, maar boos blijven is duivels. Als je niet vergeeft dan geef je die ander over in de handen van de duivel en schrijf je hem af. Dat is wat Paulus bedoelt met vers 10: „Opdat de satan op ons geen voordeel mocht behalen. Want zijn gedachten zijn ons niet onbekend.”

Vergeving
Een penitentiaire inrichting, of dat nu een huis van bewaring is of een gevangenis, mag er zich niet van afmaken door alleen maar mensen voor een bepaalde periode vast te houden. Bewust moet er gewerkt worden aan mogelijkheden van herstel in relaties en aan resocialisatie.

Het eerste is denk ik het moeilijkst. Gedetineerden moeten zich bewust worden van wat zij kapot gemaakt hebben, in zichzelf, maar ook bij anderen. Veel gedetineerden vinden het heel moeilijk hierover te spreken. In stilte en vooral 's nachts strijden zij met hun schuld. Daarom is het heel belangrijk dat in de bajes geestelijke verzorging geboden wordt. Dat zij geholpen worden om over hun schuld te spreken. Gedetineerden moeten in het reine komen met de schuld die zij in zichzelf meedragen.

Juist in gesprekken met geestelijk verzorgers kunnen zij hun verhalen kwijt. Verhalen die heel pijnlijk kunnen zijn, die niemand anders weet dan zij zelf en de geestelijk verzorger. De meeste gedetineerden hebben weinig kerkelijke achtergrond, maar ze zijn zeker niet ongelovig. Binnen de inrichting bestaat bij de gedetineerden veel behoefte aan geloof. Hoewel bewaarders menen dat gedetineerden alleen maar in de inrichting naar de kerk gaan om uit hun cel te zijn, en voor een deel is dat waar. Je ziet bij gedetineerden het verlangen naar iets van geloof, zegen, hoop, liefde, maar het meest het diepe verlangen naar vergeving. Juist in het contact met geestelijk verzorgers is er het vertrouwen en de veiligheid om hieraan toe te geven.

Judas
Daarom vind ik het van wezenlijk belang dat aan penitentiaire inrichtingen eigen geestelijk verzorgers verbonden zijn, die een band hebben met de gedetineerden en deel hebben aan de pijn die gedetineerden hebben. Het is zo belangrijk dat gedetineerden hun schuld letterlijk kunnen opbiechten en dat hun de weg van vergeving wordt gewezen. Dat zij die gebukt gaan onder de schuld van hun misdaden vergeving leren en durven vragen, en mogen ontvangen. Zo kan de lijn, de relatie met God weer hersteld worden.

In Matthéüs 27:3-5 lezen we van een mens die met zijn schuld aan zijn lot wordt overgelaten: Judas, een van Jezus' discipelen. Door verraad levert hij Jezus in de handen van een corrumperende kerk. Een kerk die niet de eer van God zoekt en het heil van mensen, maar haar macht wil consolideren. De overpriesters en de oudsten hebben dan ook niets op met Judas, die berouw heeft over wat hij heeft aangericht. De overpriesters en de oudsten tonen geen enkele genade en wijzen hem de weg van vergeving niet. Het gevolg is dat Judas letterlijk en figuurlijk uitgeleverd wordt aan de satan, die hem levend verslindt. Zich schuldig wetend voor God en zonder vergeving, verhangt Judas zich. Dat is wat er kan gebeuren als we iemand die zichzelf met schuld beladen heeft, niet de weg van vergeving wijzen.

Rechters
Het tweede, het resocialiseren van gedetineerden, is natuurlijk ook geen eenvoudige opgave. Gedetineerden die hiervoor gemotiveerd zijn en bereid zijn te investeren in hun toekomst, moeten tijdens hun verblijf in een bajes leren opnieuw deel te gaan uitmaken van die samenleving waaruit zij tijdelijk verbannen zijn (geweest). Dit is het bindingsproces. Naast de straf moeten gedetineerden mogelijkheden geboden worden om te reïntegreren in de samenleving. Want hoewel alle gedetineerden dromen van en verlangen naar de vrijheid, is diezelfde vrijheid een grote bedreiging wanneer de ontslagdatum in zicht is en zij hierop niet voorbereid zijn. Van de ongeveer 35.000 gedetineerden die jaarlijks in ons land op vrije voeten komen, zit meer dan 70 procent binnen afzienbare tijd weer in hechtenis. Dat heeft te maken met het feit dat ex-gedetineerden eerst tal van problemen moeten oplossen voordat hij of zij een geslaagde terugkeer in de samenleving kan maken. Het vinden van een woning, van een baan, schulden die nog niet betaald zijn, relaties die verbroken zijn, drijven hem vaak weer naar zijn oude criminele vrienden. Lotgenoten uit het criminele circuit van de drugs, de alcohol en het snelle geld. Maar ook een maatschappij die niet echt op hen staat te wachten, maar hen afwijst, zoals dat zo treffend gezegd wordt in een van de informatiebulletins van Gevangenenzorg Nederland: „Toen ik naar de gevangenis ging had ik drie rechters, maar nu ik vrij ben gekomen heb ik er 15 miljoen.” Daarom hebben gedetineerden veel begeleiding nodig in het traject van de maatschappelijke reïntegratie om aan de destructieve cirkel van de criminaliteit te ontkomen.

Bindingsproces
Het werken aan de opvang van ex-gedetineerden is op vier pijlers gefundeerd: wonen, werken, relaties en zingeving. Verder het bieden van woon- en werkervaring, het bewust werken aan het herstel van relaties of het maken van nieuwe vrienden, en het met ex-gedetineerden nadenken over zingevingsvragen. Zaken zoals eten koken, de was doen, opruimen, schoonmaken, budgetteren, vrienden ontvangen, werken en met elkaar praten over het leven zijn onontbeerlijk op de weg van de terugkeer in de samenleving.

De genoemde term ”bindingsproces” is afgeleid van de sociale bindingstheorie van de Amerikaanse criminoloog Travis Hirschi. Hirschi is de grondlegger van een van de toonaangevende criminologische theorieën voor de verklaring van delinquent gedrag. Volgens zijn theorie is de motivatie voor delinquent gedrag gelijk voor alle mensen. De vraag die Hirschi stelt is dan ook niet waarom mensen delinquent gedrag vertonen, maar waarom ze dat meestal niet doen. Voor hem is het geen vanzelfsprekende zaak dat een individu zich onthoudt van gedrag dat ongeoorloofd is. „We all would, if we could.”

Hirschi spreekt bijna letterlijk de Bijbel na met zijn uitspraak: „De mens is van nature hedonistisch en streeft in zijn bestaan naar de bevrediging van eigen behoeften en naar plezier.” Iemand wordt alleen een sociaal wezen omdat zijn/haar sociale omgeving dat afdwingt. Hirschi veronderstelt dat bindingen met andere mensen en instituten remmend werken op delinquent gedrag. Individuen met sterke persoonlijke en/of institutionele bindingen zullen volgens hem zich niet snel crimineel gedragen, omdat zij het risico lopen hierdoor deze bindingen te verliezen. Omdat de omgeving aan het individu voorhoudt welke normen en waarden moeten worden aangehangen, is de kwaliteit van de binding met die omgeving beslissend. Het idee dat de binding aan personen en instituties van invloed is op delinquent gedrag blijkt vaak door empirisch onderzoek gesteund te worden.

Geur van Christus
Als christen wil je graag gedetineerden met het Evangelie bereiken en hun de weg wijzen naar Christus en hoop je dat ze bevrijd en gered mogen worden uit die vicieuze cirkel van 'uit de bajes, in de bajes'. In 2 Kor. 2:15 zegt Paulus: Wij zijn een geur van Christus onder mensen. De reuk van de kennis van God is hetzelfde als de geur van Christus. Gewone mensenlevens die met Christus leven en dat is te ruiken. Alsof je knoflook gegeten hebt. Knoflook eten is naar knoflook ruiken. Met Christus leven is naar Hem gaan ruiken in je woorden en in je daden. Dat is wat mensen, gedetineerden, aan ons ruiken.

Maar wat voor effect heeft dat dan? Het begon met die overwinningstocht. Betekent dit dat de tocht van het Evangelie door de wereld alleen maar gelovigen voortbrengt? Nee. Dat is het huiveringwekkende moment in deze tekst. Het kan namelijk ook anders uitpakken. Mensen geconfronteerd met kennis over God kunnen Hem aannemen of verwerpen. Er zijn mensen die verloren gaan en die gered worden. Voor de één zijn we een geur van leven en redding, en voor de ander een geur van dood en ondergang.

Je weet van tevoren niet hoe het zal uitpakken. Dat is ook niet puur en alleen afhankelijk van of je het wel goed hebt gedaan. Wij zijn maar zwakke, stuntelige medearbeiders. In feite is het allemaal Gods eigen werk. Maar het Evangelie kan ook bedekt zijn. Dan wordt het wel verteld en voorgeleefd, maar het wordt niet gezien. Het is bedekt.

Maar al is het dan helemaal een werk van God, er staat wel dat Hij het door ons doet. Wij zijn die geur van Christus. Het Evangelie moet ons in de poriën zitten zodat we het uitwasemen. Het komt met je christen-zijn mee. De manier waarop we in het leven staan, de keuzen die we maken, onze levensstijl, de manier waarop we praten en denken, waarop we met mensen, met gedetineerden en hun familieleden omgaan. Dat alles ruikt naar Christus, in meer of mindere mate. En misschien is dat wel de meest bindende factor in het werken met en voor gedetineerden.

De auteur is unitdirecteur van huis van bewaring Het schouw (Bijlmerbajes). Een uitgebreide versie van deze tekst werd eerder deze maand uitgesproken op de landelijke vrijwilligersdag van Gevangenenzorg Nederland.