Boeddhisme is
leven zonder god

Nederlandse dorpen kenmerken zich door kerktorens. In Bangkok behoort een tientallen meters hoge boeddha tot de bezienswaardigheden die het stadsbeeld bepalen. In India blijkt hindoeïsme dominant. Landen zoals China, Korea, Nepal, Birma, Thailand, Taiwan, Cambodja, Vietnam en Laos ondergingen sterke invloed van het boeddhisme. Het valt ook niet meer weg te denken uit Nederland. De in 1979 opgerichte Boeddhistische Unie vroeg niet zo gek lang geleden eigen zendtijd aan. Maar vooral sinds koningin Beatrix vorig jaar september de boeddhistische He Hwa-tempel op de Amsterdamse Zeedijk opende, gaan de ogen open voor de groeiende invloed van de Aziatische manier van leven. Waar denken we aan bij boeddhisme?

Natuurlijk herinneren ouderen zich de Bhagwan-rage. Hij droeg het etiket ”seksgoeroe”. Een ander opvallend element vormde de kleding van zijn volgelingen: een oranjerood gewaad. Gezien de Aziatische herkomst van de 'meester' is dat niet vreemd. Wie bijvoorbeeld een land als Cambodja bezoekt, ziet zich geconfronteerd met boeddhistische monniken in een oranje pij. Toch had Bhagwan weinig gemeen met boeddhisten.

Boeddhistische monniken hebben zich te onthouden van zinnelijke genoegens. De gemeenschap is verplicht de asceten te voeden. Zij bedienen zich van een aparte taal: pali. Daarin is de oude godsdienst, het volgen van de stichter, beschreven. Alleen oude mensen leerden het. Vroeger. In de pagodeschool. Monniken leven celibatair. Maar dat alles betreft alleen de buitenkant.

Wie op het platteland van een van die Aziatische gebieden waarin het boeddhisme overheersend is de bouwmaterialen voor zijn nieuwe huis veilig wil opslaan, begeeft zich naar het gemeenschapshuis voor de drie nabijgelegen dorpen met een boeddhabeeld. Opslag onder het wakend oog van Boeddha. Dat heeft iets beveiligends. Doorgaans durft niemand ervan te stelen.

Toch is boeddhisme eigenlijk een 'godsdienst' zonder god. Het draagt de naam van stichter Siddhartha Gautama. Hij moet hebben geleefd van 560 tot circa 480 voor Christus. Boeddha betekent: de verlichte. Het boeddhisme is een afsplitsing van het hindoeïsme. Dat is veel breder dan een religie: cultuur. Het is een manier van leven. Het heeft godsdienstige, sociologische, economische en literair-historische aspecten.

Het hindoeïsme heeft in zijn lange geschiedenis tal van godsdiensten en culturen in zich opgenomen. West-Europa definieert, separeert, scheidt op identiteit. Azië verenigt, absorbeert, overkoepelt. Veel hindoes menen dat hun religie zicht tot wereldreligie zal ontwikkelen. Mohammed heet een heilig man. En Christus (soms) de tiende openbaring van een van de hindoegoden: Vishnu.

Volgens de veda's, de heilige boeken van hindoes, kunnen de talloze goden en godinnen worden teruggevoerd op een enkele god, de hoogste Brahman. Zijn primaire zelfopenbaring geschiedt in drie andere goden: Vishnu, Shiva en Brahman. Een soort drie-eenheid. De 'scheppingsdaad' van Brahman was niet scheppen uit niets, maar een omvormen van de bestaande, ongevormde stof. Iets wat werkelijk bestaat, gaat bij hindoes nooit verloren. Er is alleen sprake van gedaanteverwisseling. Dat is de reïncarnatiegedachte. Brahman maakt de idee uit van het eeuwige en absolute ”zijn”. Vereniging met, opgaan in het eeuwige ”zijn” is de zin van het hindoeïsme. Het gaat erom los te raken uit de materie van de schijnwereld en zijn individualiteit verliezen in, opgenomen worden in Brahman. Zoals een rivier haar naam, haar wezen, haar individualiteit verliest in de oceaan.

In de een krantenverhaaltje kenmerkende onvolledigheid zijn een paar verschilpunten aan te wijzen tussen boeddhisme en hindoeïsme. Voor het absolute ”zijn” bestaat geen naam. In het hindoeïsme wel: Brahman. Eigenlijk is boeddhisme in zekere zin een godsdienst zonder god. Hoewel Boeddha, die vooral navolging preekte, in de praktijk aanbidding ontvangt. Het is meer een ethisch psychologisch stelsel. NRC Handelsblad schreef vorig jaar na de opening van de tempel in Amsterdam niet voor niets dat het „een praktische leidraad is voor het leven van alledag.” Het gaat er daarbij om het nirwana te bereiken, de volledige rust, inwendige vrede, als gevolg van vernietiging van begeerten. Maar niet door het opgaan in Brahman.

Boeddha wees een aantal volgens hem niet waardevolle elementen uit het hindoeïsme af. Allereerst de goddelijke autoriteit van de veda's, de heilige boeken die een goddelijke autoriteit zouden hebben. Ook wilde Siddhartha Gautama niet weten van overdreven ascese. Hij wees de vooroordelen ten aanzien van mensen die een bepaalde plaats innemen in het kastenstelsel af.

Omdat er sprake is van syncretisme tussen boeddhisme en voorouderverering, blijkt boeddhisme soms vermengd met animistische ceremonieën. Als vervolg op iemands overlijden na drie dagen, na zeven dagen, na honderd dagen en na een jaar. Bij een bruiloft nuttigen de gasten soms vlees dat eerst aan de voorouders is geofferd. Op een dag zetten de dorpsbewoners een geslachte kip op een stok met de snavel naar boven. In Cambodja althans vertelt de bevolking dat zij op deze manier regen hoopt te krijgen.

Er is veel meer. Bijvoorbeeld dat hindoeïsme en boeddhisme geen vaste rustdag kennen, zoals Joden, christenen en moslims. De bezoeker van een kerkdienst in India verneemt desgevraagd dat er veel meer vrouwen dan mannen in de kerk zijn omdat de echtgenoten moeten werken op zondag. Ook kerstfeest is in het publieke leven een volstrekt onbekend fenomeen.

Er leven bijna 300 miljoen boeddhisten in de wereld en bijna 800 miljoen hindoes. Vooral in Azië. Maar steeds meer ook in West-Europa. In Nederland wonen naar schatting 80.000 hindoes, voornamelijk van Surinaamse herkomst. En naar schatting zo'n 35.000 boeddhisten. Hoewel de Boeddhistische Unie Nederland dat getal een beetje lijkt op te fokken op het moment van de aanvrage van zendtijd. Oosterse godsdiensten zijn in, in onze West-Europese cultuur. Wij komen er vroeg of laat mee in aanraking. Dat geeft het belang aan van enige kennis van deze wereldgodsdiensten.