Egypte laat zich
leiden door religie

Tienduizenden christenen woonden vorige week in Egypte de begrafenis bij van de koptisch-orthodoxe aartsbisschop Athanasius. Kennelijk wisten veel mensen zich aangesproken door zijn wijze van werken. De geestelijke ijverde niet alleen voor christelijke eenheid, hij was ook de man van de dialoog met moslims zonder daarbij het christelijk getuigenis op te geven. De regering van het grotendeels uit woestijn bestaande land gedraagt zich anders. Zij riep haar ambassadeur terug uit Tel Aviv. Dat valt niet echt als vredelievend te typeren. Zoiets komt hard aan in Jeruzalem.

Naast Jordanië had in de Arabische wereld in de tweede helft van de jaren zeventig uitsluitend Caïro vredesverdragen gesloten met Israël. En tijdens de laatste topconferentie van islamitische landen in het aan de Perzische Golf gelegen emiraat en schiereiland Qatar zorgde Egypte voor een relatief gematigde toon in de verklaringen. Soms leken de 'opvolgers' van de farao's ietwat bemiddelend op te treden. Tussen Israël en moslims.

Vanuit deze wetenschap vertoont zelfs de aanzet tot het breken van diplomatieke banden een verontrustend teken. De verhoudingen verslechterden nog niet tot het belabberde niveau van de Zesdaagse Oorlog in 1967 en de Jom-Kippoeroorlog van 1973. Toen stond Egypte aan de kant van Syrië, tegenover Israël. Het land van Mohammed Anwar al-Sadat leed nederlagen. Nadat Sadat eind 1977 in Jeruzalem de Knesset had toegesproken, keerde het tij. Maar dat de verhouding tussen beide landen bezig is te vertroebelen, blijkt. Uit het naar huis roepen van de diplomatieke vertegenwoordiger.

Weliswaar heeft de rol van de diplomaat in de loop der eeuwen aan betekenis verloren. Samengevat heeft zo iemand een taak in het behartigen van de belangen van landgenoten in het buitenland. Verder vertegenwoordigt de man of vrouw in het buitenland symbolisch zijn eigen regering. Een ambassade verzamelt tevens inlichtingen over de politiek van en de toestand in het land van accreditering en verschaft op grond daarvan beleidsadviezen aan de eigen regering. Maar het terugroepen heeft een symbolisch karakter. Het is een blijk van grote ergernis en toorn.

Christenen hebben het niet altijd gemakkelijk in Egypte. Goede banen en gedegen onderwijs gaan niet zelden aan hun neus voorbij. Hun vertegenwoordiging in het parlement is aan sterke beperkingen onderhevig. Soms richt het geweld van radicale moslims zich op hen. Zoiets had in januari van dit jaar nog plaats in het dorp El-Kusheh. Daarbij kwamen twintig koptische christenen om het leven na een hevig dispuut tussen een christelijke zakenman en een moslim. Die kwestie vraagt stellig een genuanceerde stellingname. Maar zelfs indien de christenen zich in hun woonplaats onvoorzichtig en overmoedig zouden hebben gedragen, dan nog kan het 'resultaat' niet door de beugel.

Wel heeft de Egyptische overheid in het verleden maatregelen genomen tegen fanatieke moslims die de islamitische wetten op alle terreinen ingevoerd willen zien. Zij gooide een aantal dweepzuchtige volgelingen van Mohammed in de gevangenis. Desondanks koos de bevolking zeventien leden van de verboden radicale Moslim Broederschap als onafhankelijken in het parlement. Geeft de recente beslissing om de ambassadeur terug te roepen geen blijk van koerswijziging?

Wellicht verklaart de 'inzet' van islamieten –religieuze intolerantie– het gedrag van de bewindhebbers in de grootste stad van Afrika en van de Arabische wereld enigermate. Lang na de dood van de Duitse veldmaarschalk Edwin Rommel, de ”Desert Fox”, rommelt het nog altijd in Egypte. Islamitische schriftgeleerden van de Azhar, de hogeschool van islamitische godsdienstwetenschap die in 977 werd voltooid, hebben opgeroepen tot de jihad, de heilige oorlog. Imams bidden in moskeeën voor omgekomen Palestijnen. Het feit dat 85 procent van de Egyptische bevolking moslim is, geeft daaraan extra gewicht. Slechts 14 procent is christen. De meesten zijn orthodox. Traditioneel moet de oosterse orthodoxie niet veel hebben van Joden. De stemming binnen de kerken is niet veel anders dan de gevoelens in moskeeën.

Vanuit de culturele antropologie is over religie te spreken als ritueel gedrag en daarmee samenhangende denkbeelden die in wisselende doses aanwezig kunnen zijn. En natuurlijk over de relatie van de mens tot een bovennatuurlijke of niet zintuiglijk waarneembare werkelijkheid. J. H. Bavinck noemt in zijn publicatie ”Religieus besef en christelijk geloof” vijf elementen: de totaliteitsbeleving, het normbesef, de betrokkenheid op een hogere macht, de behoefte aan verlossing en de levensleiding. De drang naar relatie tot een andere werkelijkheid zit de mens diep in de ziel. Godsdienst blijkt in het Midden-Oosten dan ook telkens weer het concreet politiek handelen te bepalen. De bevolking gaf via het uiten van haar religieuze gevoelens een signaal naar de Egyptische regering. Deze heeft dat teken kennelijk niet genegeerd.

Met goed fatsoen valt de aanslag op de schoolbus uit de Joodse nederzetting Kfar Drom in de Gazastrook door Al Fatah niet te verdedigen. Twee doden en negen zwaargewonden is niet niks. Wat is de achtergrond van deze organisatie? In 1964 kwam op initiatief van de Arabische Liga de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO van de grond. Als vertegenwoordiging van het Palestijnse volk. Binnen de PLO verwierf de bevrijdingsorganisatie Al Fatah –de betekenis van die woorden is: de overwinning– een meerderheid. Al Fatah predikte de guerrillaoorlog ter bevrijding van Palestina en was sinds 1965 betrokken bij een reeks sabotageacties in Israël. Uit nationalistische motieven. En wie was totdat hij in 1969 wegens 'goed gedrag' mocht aantreden als voorzitter van de PLO de leider van Al Fatah? Precies: Yasser Arafat.

Wie met deze wetenschap in het achterhoofd –en de Egyptenaren zijn daar prima van op de hoogte– eenzijdig het Israëlische antwoord op de laffe terreurdaad richting Joodse kinderen afkeurt, kiest publiekelijk partij voor de Palestijnen. En het terugroepen van de ambassadeur voorkomt bovendien dat hij slachtoffer zou worden van een mogelijk in de toekomst opdoemend gewapend conflict. Zonder zich te wagen aan profetisch aandoende speculaties op basis van het Oude Testament, valt vast te stellen dat de ontwikkelingen grote zorgen baren.