Bestuursvoorzitter Den Besten verlaat NS eerder dan verwacht

„Dan heb ik tot slot nog een puntje...”

De aankondiging van zijn vertrek, gisteren 'achteloos' gedaan aan het einde van de persconferentie ter gelegenheid van de presentatie van de heel redelijke jaarcijfers over 1999, lijkt sterk op die bij zijn binnenkomst destijds, in 1992. Duizenden personeelsleden werden dat jaar in een grote loods achter station Amersfoort getrakteerd op een ontmoeting met de hoogste baas. „Hallo, ik ben Rob den Besten. Ik werk bij NS, net als u.” Losjes, met brede gebaren van zijn lange armen, legde de topman de komende reorganisatie uit. „Het gaat om de toekomst van ons bedrijf”, zei hij bij die gelegenheid. „Dan mag de president-directeur het best zelf komen uitleggen.” Het personeel reageerde begripvol. Het moest en zou voortaan anders in het bedrijf.

Den Besten, die zei tien jaar te willen blijven, volgde in 1992 drs. L. F. Ploeger op. Hij was de tweede NS-hoofddirecteur die van 'buiten' kwam, dus niet was gepokt en gemazeld tussen bielzen en seinpalen zoals bijna al zijn voorgangers. Sceptici zeiden dat het niets zou worden met hem. Net voor de Tweede Wereldoorlog was J. Goudriaan ook als niet-NS'er aangesteld door de overheid, en dat was geen succes. De opdracht van toen: „Maak van NS een modern, winstgevend bedrijf”, was in die tijd nagenoeg dezelfde als die Den Besten in 1992 meekreeg van de enige aandeelhouder: de staat.

Reorganisatieman
Na zijn doctoraal staatkundige economie aan de (toenmalige) Nederlandse Economische Hoogeschool in Rotterdam werkte Den Besten in verschillende functies bij het openbaar lichaam Rijnmond en bij Hoogovens. Vanaf 1980 was hij achtereenvolgens algemeen directeur van de Rotterdamse Electrische Tram (RET), secretaris-generaal op het ministerie van Verkeer en Waterstaat en president-directeur van de NV Luchthaven Schiphol.

Bij het ministerie van Verkeer en Schiphol werd hij ingehuurd om grote reorganisaties door te voeren, ook bij NS was dat zijn hoofdtaak. Het van huisuit logge staatsbedrijf moest, stukje bij beetje, worden omgevormd tot een marktgericht, modern, flexibel en diffuus bedrijf. Het duurde niet lang, of zijn oude bijnaam ”Mc the knife”, opgelopen tijdens zijn bewind op het ministerie, dook weer op in commentaren en analyses.

De „kille saneerder”, die bij Verkeer en Waterstaat een kwart van de 20.000 banen schrapte, kondigde aan dat bij NS 3500 van de toen 28.000 banen zouden verdwijnen. Twee jaar later liep dat aantal op tot 4800, nog een jaar later kwam hij in het roemruchte heide-akkoord met de vakbonden overeen dat 6000 NS'ers zouden afvloeien. Inmiddels groeit het aantal banen weer licht.

Eind 1995 besloot de Tweede Kamer –op advies van de commissie-Wijffels– dat het spoorwegbedrijf verzelfstandigd diende te worden. Den Besten was daarvan een verklaard voorstander. Repten ministers, kamerleden of journalisten nadien echter over een volledige beursgang, dan hield hij zich immer op de vlakte. Al te enthousiaste lieden legden hem altijd weer in de mond dat hij een beursgang wel zag zitten, zelf hield hij altijd vele slagen om de arm.

Knippen
Om een zelfstandige NS mogelijk te maken, knipte hij het grote bedrijf in diverse stukken. Inmiddels heeft de NS Groep NV nauwelijks meer personeel in dienst, vertelde hij gisteren. Onderdelen als NS Stations, NS Vastgoed, en NS Reizigers doen zaken met het moederbedrijf, taakorganisaties als NS Railinfrabeheer en NS Verkeersleiding moeten verantwoording afleggen aan het ministerie van Verkeer en Waterstaat.

De verdiensten van Den Besten zijn ontegenzeggelijk groot, zeggen vriend (hardop) en vijand (iets minder luid). Op het moment van zijn aantreden leed NS nog verlies, ondanks een rijksbijdrage van enkele honderden miljoenen guldens. Nu, acht jaar later, staat de overheidssubsidie op nul, maakt het bedrijf enkele honderden miljoenen winst en keert het een beetje –bijna 40 miljoen over 1999– dividend uit aan de aandeelhouder: de staat. Met duizenden personeelsleden minder rijden er meer treinen dan ooit en de punctualiteit raakt met bijna 87 procent weer in de buurt van wat ze ooit was toen er veel minder treinen reden, tien jaar en langer geleden. Onderwijl wordt er ook nog eens voor enkele miljarden geïnvesteerd in nieuw materieel (capaciteitstekort) en modernisering van het bestaande treinenpark.

Toch bleef de aanpak van Den Besten in die acht jaar altijd enigszins omstreden. Veel personeelsleden konden het tempo van de veranderingen niet bijbenen. Dat uitte zich op sommige momenten in hinderlijke stakingen. Vorig jaar belandde het populariteitscijfer van de hoogste baas op een dieptepunt. In de discussie rond de voorgenomen sluiting van loketten raakte hij verwikkeld in een persoonlijk conflict met marketingdirecteur M. van Eeghen van NS Reizigers.

De laatste hield de eer aan zichzelf en pakte zoals dat heet „in goed overleg” zijn biezen, maar het vertrek van deze getalenteerde en voor de toekomst veelbelovende NS'er zette kwaad bloed bij hoog en laag binnen het bedrijf. Was er één man geschikt om het reizigersbedrijf de nieuwe tijd in te leiden, dan was het Van Eeghen wel, zo was het overwegende gevoelen. Hij werd geslachtofferd door de hoogste baas, die karakterologisch moeilijk met hem door één deur kon. Nu Den Besten vertrekt, zeggen NS'ers hardop dat Van Eeghen maar eens moet gaan lunchen met de nieuwe man, Huisinga.

Hsl-zuid
Een volgende clash deed zich eind 1999 voor, toen NS als eerste een bod mocht doen op de exploitatie van de hogesnelheidslijn richting Parijs. Minister Netelenbos veegde het NS-bod voor de concessie van de hsl-zuid resoluut van tafel, omdat het in haar ogen veel te laag was. Het werd verbaal slaande ruzie met Den Besten, die zich flink gepikeerd en buitenspel gezet toonde. Hij week geen duimbreed. Sindsdien is de verhouding tussen de NS-top en de minister ronduit slecht, en dat is dubbel funest in een tijd waarin volop wordt onderhandeld over een prestatiecontract tussen overheid en NS en waarin een aantal belangrijke knopen moet worden doorgehakt. Volgens Den Besten zelf heeft zijn vroegtijdige vertrek niets te maken met het conflict met Netelenbos, ingewijden menen echter dat zijn vertrek de relatie met Den Haag veel goed zal doen.

Opvolger drs. ir. J. W. Huisinga (49), van huisuit chemisch technoloog, verdiende zijn sporen bij Shell en Hoek Loos, de Navobi Ekro Groep, de Bloemenveiling Aalsmeer en sinds 1 april 1995 bij NS Reizigers. Op 1 augustus krijgt hij de leiding over heel NS. Hij werd binnengehaald door Den Besten zelf. De vakbonden verwachten dat Huisinga heel anders zal gaan opereren dan zijn voorganger. Hij leidde het afgelopen jaar de grote reorganisatie bij NS Reizigers: ”Bestemming Klant”. Die moet ertoe leiden dat directer en simpeler wordt ingespeeld op wensen van reizigers.

Minister Netelenbos sprak al haar „volste vertrouwen” uit in de opvolger van Den Besten, van wie ze overigens de verdiensten roemt. Volgens haar maakte hij van NS een stevig bedrijf, dat de concurrentie met buitenlandse mededingers aankan. „Vijf jaar geleden maakte het bedrijf nog geen winst. Hij heeft hard gewerkt aan het efficiënt en klantgericht maken van de Nederlandse Spoorwegen.” Het is te hopen dat Den Besten kan glimlachen om deze loftuiting op de drempel.