Schatten van reformatie op Internet

Het historische stadje Wittenberg, op de noordoever van de Elbe, ligt er zonovergoten bij. Wie echter in het centrum van de Lutherstad een rondje om de Marienkirche loopt, schieten de tranen in de ogen. De vele grafmonumenten in de muren van de 13e-eeuwse kerk zijn amper herkenbaar, het lijkt alsof er een emmer cement overheen is gestort.

Bieden de buitenmuren bescherming tegen zure regen en luchtvervuiling, binnen het godshuis bestaat de tand des tijds vooral uit houtworm en ander ongedierte. In het Gedenkmal van Lukas Cranach de Jongere hebben ze zich niet beperkt tot de lijst.

Evenals de stadskerk doet ook de Lutherhalle, het museum aan het andere eind van de Collegienstrasse, zijn uiterste best om het verleden onbeschadigd te bewaren. Het monumentale pand huisvestte oorspronkelijk de universiteit waar in 1512 het licht doorbrak in het hart van de grote Duitse reformator. Luther en zijn gezin woonden, samen met zijn koeien, geiten en varkens, later jarenlang in het grote huis.

De belangrijkste schatten van dit grootste reformatiemuseum ter wereld zijn van papier: de Lutherhalle bergt niet minder dan 2,5 miljoen pagina's aan boeken en handschriften, grotendeels uit de vroege 16e eeuw. Niet minder dan hout en steen, is ook papier gevoelig voor veroudering en insectenvraat. Slechts een klein deel van de collectie is in het museum te zien, de rest is opgeborgen in een kluis met een aangepast klimaat.

Protestants
Terwijl het woonvertrek van Luther nog in vrijwel oorspronkelijke staat is gebleven, zijn een verdieping hoger de kamers gevuld met hypermoderne apparatuur. Boven aan de wenteltrap is de kamer van de directeur van de Lutherhalle, dr. Martin Treu. Een paar vertrekken verderop –de gang is smal vanwege de vele boekenkasten– huist dr. Volkmar Joestel, historicus en nauw betrokken bij het project “Luther Digital”.

Pal naast zijn kamer staat de TDI-scanner, een apparaat dat de spil vormt van een van de belangrijkste conserveringsprojecten ter wereld. Hier worden stukje bij beetje de 50.000 boeken en manuscripten van het museum gedigitaliseerd, omgezet in nullen en enen, onaantastbaar voor schimmel, zure regen en houtworm. „Computervirussen zijn nu onze belangrijkste vijand”, lacht Treu.

Hoofdsponsor van “Luther Digital” is de Duitse tak van IBM. Dat computerbedrijf heeft een serie producten bedoeld voor digitale bibliotheken en om daar de aandacht op te vestigen, sponsort IBM een aantal grote projecten. Een daarvan is het “Archivo General de Indias”, een wereldberoemd archief in het Spaanse Sevilla, met 90 miljoen bladzijden over de ontdekking van Amerika door de Spanjaarden. Eentiende deel daarvan is nu digitaal beschikbaar. Een ander project is de bibliotheek van het Vaticaan.

„In 1994 wilde IBM-Duitsland een soortgelijk project starten”, zegt Treu. „Voorwaarde was dat het om een Duits onderwerp ging dat ook het internationale publiek aansprak. Verder moest het een protestants onderwerp zijn, want de klussen in Sevilla en het Vaticaan zijn beide rooms-katholiek. Bovendien zijn die projecten vooral bedoeld voor wetenschappers, terwijl wij ook het brede publiek willen bereiken”. Juist in de aanloop naar het Lutherjaar, 1996, zag de burgemeester van Wittenberg wel wat in “Luther Digital”. Deze week is het drie jaar geleden dat het contract met IBM werd getekend.

Elektronisch restaureren
Op de glasplaat van de TDI-scanner ligt een boek van Luthers vriend Melanchthon, uit 1558. Boven het boek hangt een Rodenstock-camera met een lichtgevoelige chip die de pagina 'vertaalt' in een computerbeeld dat bestaat uit 4096 regels met elk 3072 beeldpunten. De zwarte gordijnen gaan dicht –„er mogen geen valse kleuren ontstaan”– en Joestel drukt op een knop van de bijbehorende computer.

In enkele tellen staat het beeld op het scherm. Te vroeg gejuicht: „Dit is de pre-scan, waaraan we kunnen zien of het boek goed recht ligt”, zegt Joestel. Dan volgt de echte scan: die duurt twee minuten. „Maar als we een kleurenscan doen, kan het wel acht minuten duren”.

„Bij de start van het project gingen we ervan uit dat we 400.000 pagina's per jaar konden scannen, maar dat valt erg tegen. We halen slechts 30.000 pagina per jaar”, zegt Treu. „Er is geen bedrijfstak waar mensen zo veel liegen als in de computerindustrie: het duurt altijd langer, kost meer en is moeilijker dan ze beweren”, stelt hij.

Om het tempo toch wat op te voeren, maakt de Lutherhalle voor de minder zeldzame boeken gebruik van twee eenvoudiger scanners, die binnen 20 seconden een opname maken. In september hopen ze die scanners te vervangen door nog snellere digitale camera's. Twee medewerkers van de Lutherhalle zijn fulltime bezig met het scanwerk.

De digitale bestanden nemen flink wat ruimte in beslag. De 32 optische schijven met elk 1,3 gigabyte ruimte zijn bijna vol. „Eén kleurenplaatje kan wel tussen de 15 en 25 megabyte groot zijn. Die bewaren we op een tape. Op de optische schijven staan alleen de samengeperste kopieën daarvan, in JPEG-formaat. Omdat ook die nog fors zijn, hebben we daarnaast werkkopieën die vier keer zo klein zijn”, zegt Joestel.

De computerbestanden zijn voorlopig bedoeld voor de onderzoekers in het museum. Om de pagina's te kunnen vinden, is een speciale database ingericht met allerlei kenmerken van elke bladzijde. Zo kan de wetenschapper zoeken op de drukker, op de plaats waar het boek gedrukt is, of er pagina's zijn met kleurenillustraties en op welke pagina de vroegere bezitter met de hand aantekeningen gemaakt heeft. Met een druk op de knop staat de pagina op het scherm. Daarna zijn allerlei bewerkingen mogelijk: het is nu veel eenvoudiger om handschriften te vergelijken of zelfs over elkaar heen te leggen. Treu: „Je kunt boeken nu elektronisch restaureren. Echte restauratie is vaak niet meer dan zwarte kunst”.

Internet
Inmiddels bevat de database 80.000 pagina's uit 6000 boeken, waarvan ruim de helft van de hand van Luther. Treu verwacht niet dat die binnen afzienbare tijd allemaal via Internet beschikbaar zijn, daarvoor zijn de bestanden veel te groot. De Lutherhalle beschikt wel over een eigen homepage en informatie over het museum, zelfs inclusief een Nederlandse vertaling van de hand van ds. R. Grisnigt.

Volgende week donderdag start in het museum een speciale tentoonstelling over het werk van Lukas Cranach de Oudere, een vriend van Luther die veel van zijn boeken heeft geïllustreerd. Tegelijkertijd zullen vijftien van die kunstwerken, vroege houtsnedes, te zien zijn via Internet, adres: www.wittenberg.de. De volgende uitbreiding komt rond de 500e geboortedag van Katharine von Bora, op 30 januari 1999. „Zo moeten we het van stap tot stap leren. Uiteindelijk wil ik naar een virtueel museum toe”.

Wetenschappers kunnen van “Luther Digital” profiteren als eind juni een catalogus op Internet beschikbaar komt. „Zo kunnen ze direct overdrukken bestellen. Die sturen we dan overigens per gewone post. Maar nu slaan onderzoekers ons soms over omdat ze niet weten wat we hebben en omdat het aanvragen zo lang duurt”.

Inmiddels heeft Joestel een digitaal exemplaar van Melanchthons “Loci Communes” tevoorschijn gehaald. Voorin het boek zijn 24 onbedrukte maar beschreven bladzijden, elk daarvan is gescand. „Dit is het exemplaar van een student, die kocht zo'n boek vaak in deeltjes en liet het daarna inbinden. Hij liet een aantal lege bladzijden meebinden om daarop een aanbeveling of wens van zijn hoogleraren te verzamelen. Dit is de voorloper van het poëziealbum”.