Nobelprijs literatuur
voor Günter Grass

Volgens de Zweedse Academie in Stockholm heeft Grass al in Die Blechtrommel, zijn romandebuut uit 1959, „de enorme taak op zich genomen de eigentijdse geschiedenis te herschrijven door de nadruk te leggen op de verstotenen en de vergetenen: de slachtoffers, de verliezers en de leugens, die mensen maar liever wilden vergeten omdat ze er ooit in hadden geloofd.” Het is volgens de academie niet denkbeeldig dat juist Die Blechtrommel (in het Nederlands verschenen als De blikken trommel) „een van de meest beklijvende literaire werken van de 20e eeuw zal blijken”, mede dankzij het hoofdpersonage Oskar Matzerath, de „intellectueel die zijn kinderlijkheid gebruikt als kritisch instrument.”

Met Katz und Maus (1961) en Hundejahre (1963) vormt Die Blechtrommel de Danzig-trilogie, waarin de Duitse reactie op het nazisme centraal staat, de gruwelen van de oorlog en het schuldbesef dat ontstond nadat het regime van Adolf Hitler was verslagen. Grass vermengt in zijn werk realistische vertellingen met fabels en absurdistische en satirische elementen, daarbij gebruikmakend van een sterke beeldentaal.

De academie prijst de enorme beheersing van de Duitse taal van Grass, wiens bereidheid om de taal tot in haar „labyrintische finesses” te benutten herinneringen oproept aan Thomas Mann, aldus de verklaring van de Academie.

Toekomst
Grass zei twee jaar geleden ter gelegenheid van zijn 70e verjaardag in een interview dat „je een boek niet alleen moet schrijven, maar ook spreken. Ik toets mijn zinnen door ze te lopen: klopt het ritme met het ritme waarin je spreekt en beweegt. De literatuur is oraal begonnen en het schrijven is er pas veel later bijgekomen. Ik hecht aan die traditie van het vertellen en het navertellen.

Ons begrip van de literatuur verandert snel. Duizenden jaren lang heeft de literatuur het gehad over wat mogelijk was. Ze kon subversief zijn, vooruitwijzen en tegen de eigen tijd in het geweer komen. Maar ons begrip van de toekomst is broos en dun geworden. In mijn roman Kopfgeburten heb ik het woord Vergegenkunft, ”vertegenkomst”, gemunt, als begrip voor het korset van de chronologie waarin wij terecht zijn gekomen.

Onze toekomst is kort, we kunnen bijna niet meer vooruitkijken. Dat komt doordat we de eerste generatie zijn die in staat is alles kapot te maken, maar ook door het absolute utopie-verbod dat het thans zegevierende kapitalisme heeft uitgevaardigd. Ik ben nooit een utopist geweest, maar heb wel altijd gevonden dat de speelruimte er moet zijn om over de toekomst te fantaseren. Na de oorlog was weliswaar alles kapot, maar we hadden een toekomst: we moesten het beter gaan doen. Nu is er een oriëntatieprobleem en wenden de mensen zich tot sekten, politieke en religieuze.”

Critici
Zijn laatste boeken zijn met name in Duitsland minder positief ontvangen. Zijn boek Ein weites Feld (1995), over de val van de Berlijnse Muur en de ontwikkelingen daarna, en Mein Jahrhundert, dat dit jaar verscheen, kregen een slecht onthaal. De critici verweten Grass dat hij te veel een politieke boodschap wilde brengen en te weinig literatuur had geschreven.

De titel Mein Jahrhundert (Mijn eeuw) lijkt bovendien op een autobiografie te wijzen, maar in werkelijkheid zijn slechts enkele van de honderd hoofdstukken daartoe te rekenen. Grass schrijft dan over zijn geboortejaar, over 1965, toen hij campagne voerde voor Willy Brandt, de latere sociaal-demoratische bondskanselier, en over de val van de Muur in 1989.

De critici verweten de schrijver dat hij geen duidelijke keuze voor een autobiografie had gemaakt. Maar zoals de Duitse publicist Peter Glotz schreef is Grass' belangrijkste verdienste misschien wel dat niemand om hen heen kan. Hij lokt met zijn werk reacties uit en dat is wat van lang niet alle schrijvers kan worden gezegd.

Rooms-katholiek
Grass is in 1927 uit Duits-Poolse ouders geboren in Gdansk, dat toen nog Danzig heette en deel uitmaakte van Duitsland. Zijn ouders voedden hem op in het rooms-katholieke geloof. In 1974 stapte hij uit de kerk vanwege het strikte standpunt inzake abortus dat de kerk innam.

Later studeerde Grass onder meer beeldhouwkunst en werkte hij als steenhouwer. In de jaren dat hij in Parijs woonde schreef hij Die Blechtrommel, waarmee hij zou doorbreken naar een groot publiek. Grass is de zevende Duitse winnaar van de Nobelprijs voor literatuur en de vijfde Europese winnaar op rij.

Grass geldt als spreekbuis van de Duitse generatie die in de nazi-tijd is opgegroeid en laat zich geregeld gelden als sociaal criticus. Zijn literaire tijdgenoten lopen met hem weg, terwijl hij tegelijkertijd geldt als controversieel vanwege zijn politieke stellingname. Zo sprak hij zich uit tegen de snelle hereniging van West- en Oost–Duitsland in 1990. In 1997 noemde hij het asiel- en vluchtelingenbeleid van de toenmalige regering van bondskanselier Helmut Kohl „barbarisme met een democratisch laagje.”

De academie benadrukte dat de prijs een onderscheiding is voor het gehele oeuvre, inclusief Grass' meest recente roman, Mein Jahrhundert (Mijn eeuw), die dit jaar uitkwam. „Dat boek is verdraaid goed”, zei academiesecretaris Horace Engdahl, die de winnaar bekendmaakte. De politieke standpunten van Grass zijn niet in de overwegingen meegenomen, zei hij.

Grass, wiens naam al jaren gonsde in de wandelgangen rond de Nobelprijs, toonde zich verheugd en verrast over de toekenning. Voor zijn huis in Behlendorf, 30 kilometer ten zuiden van Lübeck, geflankeerd door zijn echtgenote en zijn hond, reageerde hij kort op het vragenvuur van de toegesnelde journalisten. „Ik heb mezelf spontaan de vraag gesteld wat de laatste Duitse prijswinnaar, Heinrich Böll, zou zeggen. Ik heb het gevoel dat hij het ermee eens zou zijn geweest.”

Grass beschouwt de prijs als een onderscheiding voor de gehele Duitse literatuur. De schrijver schenkt een deel van de 2 miljoen gulden die hij met de prijs verdient, aan een naar hem genoemde stichting voor zigeuners.

Bondskanselier Gerhard Schröder was een van de eersten die SPD-aanhanger Grass feliciteerden. Hij onderbrak een lunch met de Tsjechische premier Milos Zeman om de schrijver vanuit Praag een gelukstelegram te sturen. Schröder noemde Grass een „competente maatschappijcriticus” en stelde dat heel Duitsland het feest met hem meevierde.

Kort nadat gistermiddag bekend was geworden dat Grass was onderscheiden, werd de Nederlandse uitgever Meulenhoff onder telefoontjes bedolven. Boekhandels uit het hele land plaatsten bestellingen. De uitgever wil uitverkochte boeken herdrukken. Ook in Nederland is Die Blechtrommel Grass' best verkochte boek. Daarvan zijn er sinds de jaren vijftig enkele honderdduizenden over de toonbank gegaan. Volgende week verschijnt de Nederlandse vertaling van Mein Jahrhundert.