Meer doen dan alleen overleven

De beroemdste actrice van de provincie, gevlucht naar Macedonië, kan bijna niet geloven dat er ooit een toneelstuk of film gemaakt kan worden waarmee de „verschrikkelijke exodus van de Kosovaarse Albanezen” echt uitgebeeld kan worden.

Terwijl de kunstenaars van Kosovo worstelen met hun gigantische verlies –de ontworteling van praktisch een hele bevolking– vragen sommige mensen zich af of het culturele en intellectuele leven van de provincie ook slachtoffer van de oorlog zal worden.

Net als de Kosovaren als geheel, zitten de schrijvers, schilders, musici, dansers, dichters en professoren verspreid over vluchtelingenkampen in Macedonië en Albanië of maken zij deel uit van de stroom vluchtelingen die nog op weg zijn naar de grens of verblijven zij al elders in de wereld.

De meeste Kosovaren geloven dat zij ooit kunnen terugkeren naar huis onder bescherming van de een of de andere internationale macht. Anderen zijn echter van mening dat de echte hoop voor het helen van de collectieve psyche ligt in het verwoorden van de enorme catastrofe.

Verademing
„Wij moeten meer doen dan alleen overleven”, zegt Maksut Shehu (68), gepensioneerd hoofdredacteur van de belangrijkste krant van Kosovo, Rilindja, die nu met zijn gezin verblijft in een tent in een Macedonisch kamp. „Wij moeten onze ziel, onze geest bewaren. Wij kunnen op geen enkele andere manier overleven.”

Actrice Safete Rugova verliet Kosovo eerder deze maand en bracht 3 dagen door in het niemandsland aan de Macedonische grens. Daarna vond ze onderdak in de Macedonische plaats Tetovo, waar vooral Albanezen wonen. „Wij hebben allemaal een rol gespeeld in een drama, een grote tragedie”, zegt Rugova. „Ik heb kinderen zien sterven, ik heb gezien hoe ze vrouwen op straat gooiden, hoe ze mannen weghaalden bij hun gezinnen. (...) Ik had nooit gedacht dat zoiets in het echt zou gebeuren.”

Na het lijden van de vlucht was de opvang in Tetovo, waar duizenden zijn opgenomen bij gezinnen, een verademing. „Wij hadden ons geloof in de mensheid verloren en dit heeft geholpen om het te herstellen”, zegt Rugova, een grijze dame van in de vijftig. „Als kunstenaar en mens was het voor mij een emotionele ervaring.”

Rugova, die ook toneelstukken schrijft, zegt te werken aan een paar korte, dramatische schetsen gebaseerd op haar ervaringen, die ze binnenkort wil opvoeren, onder meer in de vluchtelingenkampen. Maar ze betwijfelt of het mogelijk is de gebeurtenissen die de Kosovaren overkomen, uit te drukken: „Het enige wat we nu kunnen doen is elkaar een gevoel van solidariteit geven.”

Thema's
Voor sommigen is dat zelfs te pijnlijk om over na te denken. Mehmet Kajtazi, schrijver van dertien romans, vluchtte 2 weken geleden uit de Kosovaarse hoofdstad Pristina na dreigementen van Servische soldaten.

„Voordat wij het bevel kregen te vertrekken was er al iets roods tegen mijn deur gegooid dat eruitzag als bloed en een van de soldaten zei: Jij hebt boeken tegen Servië geschreven”, vertelt de 54-jarige auteur in het Macedonische kamp Brazda. „Ik ben er zeker van dat ik was vermoord als ik was gebleven.”

Kajtazi is van plan ooit wat over het gebeurde te schrijven, maar vindt dat het nu nog te vroeg is. „Ik kan alleen kijken en voelen dat ik nog leef”, zegt de schrijver. „Ik weet niet waar ik moet beginnen.”

De werken van Kajtazi, waarvan er een aantal in het Frans zijn vertaald en in Engelse verzamelingen werden opgenomen, worden gekenmerkt door de thema's verbanning en opsluiting.

Als hem wordt gevraagd over zijn huidige werk, loopt er een enkele traan over zijn wang naar beneden. Het manuscript van zijn roman, waar hij al 3 jaar aan gewerkt had, moest in de haast van de vlucht achtergelaten worden, zucht Kajtazi. Hij veegt de traan weg en vertelt over invloeden van andere schrijvers, waarbij vooral de Albanese schrijver Ismail Kadare en de Colombiaan Gabriel Garcia Marquez, die als de pionier geldt van een het magisch realisme, waarbij het alledaagse met het surrealistische wordt verbonden, aan bod komen.

Kijkend naar het modderige pad door het vluchtelingenkamp, legt Kajtazi uit dat de stroming nu een speciale betekenis voor hem heeft gekregen. „Magisch realisme neemt eenvoudige dingen en maakt die tot mythes”, aldus de schrijver. „In Kosovo zullen wij over dit alles ook onze legendes en mythes hebben. Nu moeten we leren die weer tot gewone dingen te maken.”