Hoop voor bedreigd
ecosysteem Zwarte Zee

ODESSA – Voor de Zwarte Zee is het vijf voor twaalf. De Verenigde Naties hebben 1998 uitgeroepen tot “Jaar van de Oceaan” en beraden zich op een handvest dat bescherming moet bieden aan het leven in zee. Voor de Zwarte Zee zou zo'n handvest wel eens te laat kunnen komen. Wetenschappers beschouwen de reusachtige binnenzee als een van de meest bedreigde ecosystemen ter wereld.

Niet ver van de hoge trap die leidt naar de haven van Odessa, gutst een tweelingpijp een groenbruine soep van ongezuiverd rioolslib in het water. De vervuiling van de wateren voor de kust van de eens zo geliefde badplaats is zodanig, dat de nabijgelegen stranden bijna permanent voor zwemmers en vissers zijn gesloten.

Een paar kilometer verderop verdient het ooit prestigieuze centrum voor zeeonderzoek een grijpstuiver door zijn zeven onderzoeksschepen in te zetten voor het goederentransport over de Zwarte Zee naar Istanbul. Het is voor het centrum de enige manier om aan fondsen te komen: de vroegere geldschieter, de Sowjetacademie van Wetenschappen, heeft de kraan dichtgedraaid.

Op een halve dag varen van Odessa, aan de grens met Roemenië, is reden voor enig optimisme: in de delta van de machtige Donau zijn dichte zwermen vogels te zien en de schone wateren zijn rijk aan kuitschietende vis.

Strategisch
Historisch gezien roept de Zwarte Zee een drietal beelden op: de enorme binnenzee uit de Griekse legenden, de strategisch belangrijke zee uit de Koude Oorlog, en de huidige zee: een permanente milieuramp. Het water –groter dan Italië– is politiek-strategisch van groot belang, aangezien het Europa met Azië verbindt. Daarnaast is de economische factor onmiskenbaar. Rusland, Oekraïne, Bulgarije, Georgië, Roemenië en Turkije grenzen eraan. En rivieren die erin uitmonden, komen van zo ver als Zwitserland.

Milieutechnisch zijn er twee ontwikkelingen. De onbeheerste lozing door rioleringspijpen en via rivieren gaat onbeperkt door en de hoeveelheid water met organisch leven wordt gestaag kleiner. Anderzijds wordt er door het economisch verval in het vroegere Sowjetblok door verscheidene industrieën minder afval geloosd en zijn er schone wateren te vinden, zoals in de delta van de Donau, waar een visser trots een gezond ogende snoek toont.

De crisis waarin de Zwarte Zee verkeert is groot. In tegenstelling tot het door land omsloten Aralmeer en de Kaspische Zee, die er ecologisch gezien minstens zo erg aan toe zijn, kan de Zwarte Zee evenwel bogen op aanzienlijke belangstelling van wetenschappers en politici. Een van de redenen hiervoor is wellicht de expansiedrift van de Europese Unie in oostelijke richting; een andere is allicht het strategische belang.

Parel
Hoe het zij, de milieubeweging ondervindt grote steun voor het behoud van wat de Russisch-orthodoxe patriarch Aleksi II „de parel van de planeet” noemt. „De Zwarte Zee is dodelijk verwond”, waarschuwt de Roemeense president Emil Constantinescu. „De consequenties van haar sterven zijn onvoorstelbaar”.

In de Zwarte Zee monden vijf grote rivieren uit, waaronder de Donau uit Midden-Europa en de Dnjepr uit West-centraal-Rusland. Behalve belangrijke voedingsstoffen vervoeren de waterwegen ook miljoenen tonnen organisch afval naar de zee, zoals bomen, planten en dode vis.

In een zee met krachtige stromingen en een zuiverende circulatie verrot het afval en wordt het weggespoeld. De Zwarte Zee is evenwel in wezen een meer: de enige uitgang is de nauwe Bosporus. In de binnenzee daalt het afval naar de bodem en begint daar te ontbinden. In combinatie met de sterk gestegen vervuiling heeft dit onbindingsproces er in de loop der afgelopen eeuwen toe geleid dat de onderste waterlagen een tekort kregen aan zuurstof.

Tegenwoordig is ongeveer 90 procent van de zee volledig levenloos. De zee is ongeveer 2000 meter diep, maar al 200 meter onder het oppervlak begint de grootste 'dode zone' ter wereld. Daar zit een enorm reservoir zwavelwaterstof, dat naar rotte eieren ruikt als het naar boven bubbelt. De dunne laag zuurstofhoudend water slinkt nog steeds. Grote hoeveelheden algen die zich voeden met kunstmest, verstikken alle leven. De kunstmest wordt aangebracht door rivieren die in de Zwarte Zee uitmonden en die een stroomgebied bezitten dat ruim eenderde van Europa omvat, van Moskou tot aan de Zwitserse Alpen.

Eetmachine
Tankers hebben zeedieren meegevoerd die vreemd zijn aan de Zwarte Zee en die aanzienlijk hebben bijgedragen aan de verstoring van het natuurlijke evenwicht. Een van de nieuwkomers is de kwalachtige Mnemiopsis leidyi, een 'eetmachine' die geweldige hoeveelheden plankton consumeert. Het gevolg is dat jonge vissen verhongeren.

Toen de vissers constateerden dat hun vangst achteruitging, bracht dat hen er toe grotere netten uit te werpen en te gaan vissen met moderne middelen als sonarapparatuur. Speciaal de Turkse vissers wierpen zich in een heilloze race op de weinige vis die was overgebleven.

Van enkele van de meest gewaardeerde soorten –makreel, tarbot, tonijn– zijn de scholen nog nooit zo klein geweest. Kweekvijvers beschermen de steur, die ooit zo veel voorkwam dat een plaatselijk gezegde luidde: „Kaviaar is voor de armen”. Ook dolfijnen worden steeds minder gesignaleerd.

De totale vangst in de Zwarte Zee piekte in 1985 met 850.000 ton, om vervolgens in de vijf jaar daarna terug te lopen tot 300.000 ton. Thans is er sprake van een licht herstel. De vangst in 1995 bedroeg ruim 500.000 ton, maar de winst zit hem wel in minder in trek zijnde soorten als ansjovis en sprot.

De ommekeer is direct het gevolg van de ontmanteling van de Sowjet-Unie en de daaropvolgende economische malaise in de vroegere Sowjetrepublieken. Veel gesubsidieerde bedrijven werden opgedoekt en met deze sluiting kwam een einde aan de stroom afval die zij produceerden. Vissers zagen dat er op de binnenlandse markt geen afzet was voor hun product en dat er weinig gelegenheid bestond voor export, met als gevolg dat zij hun boten verkochten.

Opleving
Milieuactivisten spreken van een opleving. Het ecologische systeem van de zee heeft gelegenheid gekregen om op adem te komen. Lawrence Mee, coördinator van het onder meer door de Wereldbank gefinancierde Milieuprogramma voor de Zwarte Zee, ziet in het respijt een unieke kans.

Hij waarschuwt dat de economieën te zijner tijd zullen aantrekken en dat het gevaar dreigt dat het verval dan opnieuw, en krachtiger, inzet. „Wat wij hopen, is dat de economieën op meer milieubewuste wijze worden hervormd en dat de mensen zich zullen realiseren dat de klok die het lot van de Zwarte Zee bepaalt, doortikt”.