Kremlin roert zich in Joodse zaken

De meeste analisten en ook de meeste Russische Joden zelf zien deze voor westerse begrippen zeer ongebruikelijke tweede benoeming als een poging van het Kremlin verdeeldheid te zaaien binnen de rijke Joodse gemeenschap in Rusland.

De Russische staat heeft altijd al een moeilijke verhouding met de grote Joodse minderheid binnen zijn grenzen gehad. Al onder de tsaren werden de Joden in het Russische Rijk op grote schaal gevreesd en om die reden anders behandeld dan andere burgers. Er ontstond zelfs een officiële antisemitische politiek, die Joden in de periferie van het rijk moesten houden. Ondanks dit beleid gelukte het velen zich goed te ontwikkelingen en een succesvol bestaan op te bouwen.

Hoewel de communisten aanvankelijk een beter leven voor de Joden op Russisch grondgebied voorstonden –een aanzienlijk deel van hun aanhang bestond immers uit Joodse ingezetenen– kwam hier al snel weinig van terecht. Vooral door het aantreden van de Russische nationalist en antisemiet Josef Stalin kwamen de Joden wederom onder staatsvuur te liggen. Vooral tijdens de laatste jaren van Stalin vierde het antisemitisme hoogtij en ook onder zijn opvolgers, vooral onder Brezjnev, werden Joden in Rusland enorm tegengewerkt.

Oligarchen
Onder de laatste kwam tijdens de jaren zeventig een grote emigratiegolf op gang naar Israël en de Verenigde Staten. Inmiddels hebben al een paar miljoen Joden Rusland definitief de rug toegekeerd en hun aantal blijft groeien, ondanks de nieuwe wind die er in Rusland is gaan waaien. Sinds glasnost & perestrojka is het antisemitisme van staatswege namelijk snel afgenomen en veel Russische Joden hebben de nieuwe economische vrijheid aangegrepen om succesvolle ondernemingen op te bouwen. Zo bevinden zich ook onder de zogeheten oligarchen, Ruslands machtigste zakenlieden, relatief veel Joden.

Sinds de roebelcrisis van 1998 en de politieke crisis van 1999 is vooral de nieuwe kapitalistische elite van Rusland onder vuur komen te liggen, onder meer vanuit het Kremlin zelf. Tegelijkertijd stak ook het antisemitisme weer de kop op en werd tot verontwaardiging van vooral democratische politici ook nog eens getolereerd. Zo zijn de uitspraken van een aantal communistische kopstukken in de Doema dat de schuld van de economische crisis bij de Joden ligt en dat die daarvoor zouden moeten worden opgesloten, nooit afgestraft, ondanks verwoede pogingen daartoe.

De nieuwe president, Vladimir Poetin, heeft bij zijn aantreden begin dit jaar nadrukkelijk beloofd dat hij in de toekomst geen openlijk antisemitisme op Russische bodem meer zal tolereren. Maar dat betekent niet dat het Kremlin zich niet meer inlaat met Joodse zaken. Zo heeft Poetin onlangs de oorlog verklaard aan Ruslands kapitalistische klasse, met name de oligarchen, die op grote schaal staatsbezit zouden hebben verduisterd.

De twee bekendste oligarchen zijn beiden van Joodse afkomst: Vladimir Goesinski en Boris Berezovski. De beide mediamagnaten zijn echter elkaars aartsvijanden. Terwijl Goesinski het enige onafhankelijke mediaimperium Media-Most leidt, beheerst Berezovski de grootste pro-Kremlin-televisiezender en een groot aantal kranten. Bovendien wordt hij gerekend tot de naaste vertrouwelingen van het Kremlin, terwijl Goesinski als uitgesproken criticus bekendstaat.

De succesvolle zakenman is ook voorzitter van de invloedrijkste Joodse organisatie in Rusland, het gematigde Russisch Joods Congres. Dit heeft nauwe banden met dergelijke organisaties in het Westen. Goesinski is zelfs vice-voorzitter van het machtige Europees Joods Congres en geniet veel aanzien in het Westen. In Rusland zelf wordt hij vooral door de staat als een van de gevaarlijkste zakenlieden van het land gezien vanwege zijn machtige onafhankelijke media-imperium, waarvan de media als enige op grote schaal kritiek geven op onder meer de oorlog in Tsjetsjenië.

Fraude
Goesinski's Russisch Joods Congres is ook de grootste steunpilaar voor de Russische opperrabbijn Adolf Sjajevitsj. Zij werken al jaren intensief samen en met nog een aantal kleinere Joodse organisaties vertegenwoordigen ze de ruime meerderheid van de Joodse bevolking in Rusland, die relatief gematigd is.

Ultraorthodoxe joden in Rusland, en dan met name aanhangers van de Chabad-Loebavitsj-beweging, hebben echter eind vorig jaar een eigen beweging opgezet, namelijk de Federatie van Joodse Gemeenschappen in Rusland. Het opvallende van de oprichting was dat deze plaatshad onder de zegen van het toch niet als ultraorthodox-Joods bekendstaande Kremlin. Daarnaast bleek ook Berezovski de nieuwe organisatie openlijk te steunen, terwijl bekend is dat deze Joodse zakentycoon niets op heeft met de Joodse religie. Dit bleek niet toevallig te zijn.

Toen Goesinski de afgelopen maand gearresteerd werd vanwege beschuldigingen van grootschalige fraude, kwam het Kremlin meteen in actie in de Joodse gemeenschap. Zo zette het opperrabbijn Sjajevitsj onder grote druk om af te treden ten gunste van de belangrijkste rabbijn van de nieuwe Federatie van Joodse Gemeenschappen, Berl Lazar. Toen Sjajevitsj liet blijken daar niet op in te willen gaan, werd snel een congres van deze ultraorthodoxe Joodse groep bijeengeroepen, waarop Lazar tot opperrabbijn van Rusland werd gekozen. Ook bleek dat het Kremlin op officiële gelegenheden wel vertegenwoordigers van deze Joodse minderheidsorganisatie uitnodigde, terwijl het grote Russisch Joods Congres en opperrabbijn Sjajevitsj werden genegeerd.

En als klap op de vuurpijl maakte het Russische ministerie van Cultuur onlangs bekend dat het een overeenkomst had ondertekend waarin het de nieuwe Federatie van Joodse Gemeenschappen precies dezelfde status verleende als het Russisch Joods Congres. Hiermee formaliseerde het ook het bestaan van een tweede opperrabbijn op Russisch grondgebied. Overigens bleek Lazar net voor deze formalisering een Russisch paspoort ontvangen te hebben. Hij was immers Amerikaan en groeide op in West-Europa. Sjajevitsj, die nog steeds door een ruime meerderheid in de Russische Joodse gemeenschap wordt erkend als enige opperrabbijn, heeft inmiddels verklaard Lazar niet te erkennen in zijn nieuwe functie.

Geldstromen
Het is duidelijk dat het Kremlin er bewust op aangestuurd heeft de positie van het gematigde maar machtige Russisch Joods Congres en zijn voorzitter Goesinski te verzwakken. Door de weinig overgebleven Joden in Rusland –de schattingen lopen uiteen van een half miljoen tot een miljoen– te verdelen hoopt het meer greep te krijgen op vooral hun rijke vertegenwoordigers en hun geldstromen. Dat dit ten koste gaat van de toch al zo broze tolerantie jegens de Joden in Rusland deert het Kremlin duidelijk minder.