Spookstad in Turks-Armeens grensgebied

Op reis in het uiterste oosten van Turkije geniet ik van prachtige blauwe luchten en het indrukwekkende, uitgestrekte landschap. Een groepje arenden zweeft hoog in de lucht. Op het land werken de boeren nog met door paarden getrokken ploegen. Tegen de avond kom ik in Kars aan. De eerste de beste persoon vraag ik de weg en hij blijkt zeer behulpzaam te zijn. Even later maakt hij zichzelf tot mijn verbazing bekend als een geheim agent. Op elke hoek van de straat zie ik politie en leger patrouilleren. De bevolking van Kars is Koerdisch. Kars doet nog het meest aan een garnizoensstad denken.

De stad is de noodzakelijke uitvalsbasis voor eenieder die het 43 kilometer verderop gelegen Ani wil bezoeken. De volgende morgen ben ik zeker twee uur kwijt om alle noodzakelijke toegangsbewijzen te verzamelen. Ani ligt namelijk op de grens van Turkije en Armenië in een militaire veiligheidszone met veel restricties. Mijn tocht begint bij de lokale 'VVV' voor het indienen van een verzoek. Daarna moet ik me laten inschrijven bij de politie. Ten slotte koop ik bij het historisch museum in Kars nog een toegangsbewijs. Degene die op goed geluk naar Ani gaat, loopt grote kans rechtsomkeert naar Kars te moeten maken voor het afhandelen van de nodige formaliteiten.

Onderweg naar Ani houdt een militair mij aan en vraagt naar alle papieren. Bij Ani zelf moet ik mijn paspoort zelfs afgeven om te voorkomen dat ik de grens naar Armenië zal oversteken. Eenmaal rondzwervend in de ”vergeten stad” raak ik direct onder de indruk van de schitterende, eeuwenoude kerken en de kathedraal, de citadel in de verte en de diepe ravijnen met snelstromende rivieren die Ani omringen. Aan de horizon zie ik de berg Ararat met zijn besneeuwde toppen.

Nationaal symbool
De hoogtijdagen van Ani beginnen in 961 na Christus, wanneer koning Ashot III besluit de Armeense hoofdstad van Kars naar Ani te verplaatsen. Onder de Armeense dynastie van de Bagratiden (935-1045) groeit de stad uit tot een belangrijk handelscentrum, te vergelijken met steden als Bagdad en Constantinopel. Volgens de traditie telt Ani in deze periode duizend kerken.

„Dat lijkt onmogelijk maar er waren ten minste duizend altaren. Men gebruikte elke aanleiding om een mis op te dragen”, zo verduidelijkt een deskundige mij. Vanwege de politieke gevoeligheid van het onderwerp wenst hij anoniem te blijven. „Ani is een nationaal symbool voor de Armeniërs. Dat is de reden waarom Ani zo'n gevoelig onderwerp is. We weten allemaal dat er veel problemen zijn tussen Turkije en Armenië”, vertelt hij.

„Tussen 1890 en 1917 vond men tijdens archeologische opgravingen in totaal negentig kerken en kleine kapellen. De meeste waren natuurlijk in elkaar gestort”, licht hij toe. Behalve het zichtbare Ani is er ook het ondergrondse Ani. Tijdens mijn excursie zie ik allerlei holen en grotten in de rotswanden van de ravijnen. „Naast circa vijfhonderd holenwoningen heeft men daar ten minste dertig ondergrondse grotkerken gevonden”, aldus de archeologische deskundige.

Geen restauratie
Op dit moment staan nog circa tien kerken min of meer overeind. De imposante kathedraal kwam na elf jaar bouwen onder leiding van architect Tiridates gereed in 1000 na Christus en geldt als Ani's belangrijkste monument. Terwijl ik rondkijk, werken bouwvakkers aan het opknappen van de zwakste plekken. Turkse soldaten houden voor de zekerheid toezicht. Franse deskundigen staan de bouwvakkers bij met technische adviezen. „Dit is geen restauratie te noemen. We repareren de kathedraal zodanig, dat die niet in elkaar stort”, vertelt een van de deskundigen.

Circa 1000 na Christus was de kathedraal de grootste kerk van Armenië. Dat duurde echter niet zo lang. Onder leiding van Alparslan veroverden de Seltsjoeken Ani in 1064 en veranderden de kerk in een moskee. Kort daarna (1072) bouwde Ebu-Suca Menucehr een vlak bij de kathedraal gelegen Armeens douanegebouw om tot moskee. Volgens de geschiedenisboekjes gaat het om de eerste moskee van de Seltsjoeken in Anatolië.

Toch vind ik de Gregorius-kerk aan de rand van de canyon bij de rivier de Arpa Cayi nog het mooist overgebleven monument. Vanaf hier kun je Armenië en de wachttorens langs de grens duidelijk zien liggen. De edelman Tigranes Honentz heeft de kerk in 1215 gebouwd nadat de Armeniërs Ani op de Seltsjoeken hadden heroverd. De vele fresco's en steenreliëfs maken het volgens velen tot Ani's meest bezienswaardige kerk.

Terwijl ik rondloop tussen de ruïnes in een verlaten landschap verbaas ik mij erover dat dit eeuwen geleden een bloeiende stad en regio was. „Vele afbeeldingen en honderden inscripties beschrijven het economische leven uit die tijd”, vertelt een deskundige. „Men leefde van landbouw, visserij in de rivier, wijngaarden, tapijtweverijen, houtbewerking en internationale handel vanwege de zijderoute. Vele karavanen brachten in Ani de nacht door.”

Geen interesse
In de 14e eeuw verviel Ani tot een spookstad. Geschiedenisboeken voeren allerlei redenen aan, zoals het binnenvallen van de Mongolen in de dertiende eeuw, een verwoestende aardbeving in 1319 en het verleggen van handelsroutes. Volgens 'mijn' deskundige lag de oorzaak echter bij al te inhalige belastingambtenaars. „Een van de inscripties bij de hoofdpoort vertelt over de begeerte van de Mongoolse tollenaars. De bewoners verlieten de stad omdat ze de belastingen niet langer konden opbrengen”, zegt hij.

Sinds het begin van de 15e eeuw tot 1890 lag Ani er verlaten bij. „Niemand durfde erin te komen omdat men beweerde dat er boze geesten huisden. Dat is de reden waarom de stad zo goed bewaard is gebleven”, vertelt een archeoloog. De Russen namen Kars in aan het eind van de negentiende eeuw en hebben van 1890 tot 1917 intensief archeologisch onderzoek verricht. Tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog verdreven Turkse legers de Russen.

In 1923 richtte Atatürk de moderne Turkse republiek op, waarbij Ani net binnen de Turkse grens viel. In 1965 kwam voor het eerst een Turks archeologisch team Ani bezoeken en probeerde de monumenten toegankelijk te maken. Inmiddels werken Turkse deskundigen van de Hacitepe-universiteit in Ankara aan de restauratie van de moskee, het Noordpaleis en de muren. Voor de christelijke monumenten heeft men vooralsnog geen interesse getoond. Archeologen uit West-Europa hopen op toestemming van Ankara om binnenkort de kerken en de kathedraal van Ani een facelift te kunnen geven voor het te laat is.