Toon Tellegen en zijn grootvader

Een oude, wat zwaarmoedig kijkende man met een brede witte baard. Die staat, op de plaats waar meestal een foto van de auteur staat, op de achterflap van het nieuwste boek van Toon Tellegen. In ”De trein naar Pavlovsk en Oostvoorne” bundelde Tellegen een groot aantal verhalen die zijn opa hem vertelde. Deze opa is evenzeer als Tellegen zelf de auteur van dit prachtige boekje. Vandaar de foto.

Hierboven gebruikte ik het woord ”opa”. Tellegen spreekt echter consequent over zijn ”grootvader”. Dat mag ouderwets klinken, maar Tellegens grootvader wás ook een ouderwetse grootvader. Niet iemand die na zijn pensionering aan een tweede jeugd begon, maar een man die met zijn gedachten in zijn jeugd en in zijn geboorteland, Rusland, leefde. Daarover vertelde hij zijn kleinzoon verhalen, met veel weemoed en verlangen.

Denkend aan Rusland
De grootvader van Tellegen vluchtte met zijn gezin uit Rusland in 1918, na de revolutie. In Nederland kon hij als vertegenwoordiger in snoepjes net het hoofd boven water houden. Hij woonde in Leiden, aan de Haagweg. Daar, in een donkere achterkamer, vertelde hij zijn kleinzoon verhalen, altijd met broodkruimels in zijn baard, altijd krabbend in zijn pijp. Tellegen schrijft: „Aan mij vertelde hij verhalen over Rusland, over de geschiedenis van Rusland en over het leven daar. Nooit sprak hij ook maar met één woord over zijn leven daarna.”

Tellegen was toen, begin jaren vijftig, een jaar of twaalf. Hij was blijkbaar bijzonder ontvankelijk voor verhalen en bovendien gezegend met een uitstekend geheugen. Hij treft in ”De trein naar Pavlovsk en Oostvoorne” de juiste sfeer. Al zullen dan niet alle details, en misschien wel niet alle verhalen, van zijn grootvader afkomstig zijn, ze zouden het in elk geval wel kúnnen zijn. We wisten uit zijn kinderboeken en zijn gedichten al dat Tellegen een geboren verteller is. Uit dit boek blijkt dat hij ook vermag de Russische ziel (als er zoiets bestaat) met zijn bizarre kanten en zijn zwaarmoedigheid te portretteren.

Koffertje gedichten
Als voorbeeld kan het verhaal over Ilja Doecharov gelden, een eenzame ambtenaar uit Sint-Petersburg. De grootvader van Tellegen ontmoette hem ooit toevallig op een ministerie. Ze raakten in gesprek over poëzie. Doecharov schreef prachtige gedichten, maar had voor geen enkel gedicht, van wie dan ook, een hoger oordeel dan ”acceptabel”. Dat gold ook zijn eigen werk. Daarom moest de grootvader van Tellegen de gedichten van Doecharov bewaren, hijzelf verscheurde ze.

Toen de grootvader uit Rusland vertrok –Doecharov was in het gewoel rond de revolutie spoorloos verdwenen– droeg zijn jongste zoon een koffertje met gedichten van Doecharov mee. Maar de douane nam het in beslag. Het laatste, onvoltooide, gedicht van Doecharov is echter bewaard gebleven: toen de grootvader, naar hem op zoek, zijn huis binnenging, lagen er papieren op tafel. „Op het bovenste vel stond, links bovenaan, ”Zon”. Ergens in het midden stond ”duivels, duiven”, schuin daaronder ”mismoedig, wanstaltig” en onderaan rechts ”In duisternis” met een punt erachter.” Via Tellegen en zijn grootvader zijn deze man en zijn laatste gedicht éven aan de vergetelheid ontrukt.

Sobere stijl
Zo zijn de meeste verhalen: over gewone Russen (maar hoe gewoon zijn die?), over Russische gebruiken, over Russische steden en over Russische tsaren. Levensechte verhalen of sprookjes, de ene keer grappig, de andere somber, maar zonder uitzondering weemoedig. Wat hield deze man van Rusland! Ontroerend zijn de momenten waarop de grootvader niet verder kan vertellen, alsof hij niet naar de bodem van zijn herinneringen durft reiken.

Het is aan de uitermate sobere stijl van Tellegen –als een kind onbevangen registrerend, zonder bespiegelingen– te danken dat de verhalen nergens ontsporen in sentimentaliteit. Zachtmoedigheid, liefde, intimiteit, dat zijn de kernwoorden. Een donkerbruine sfeer, voor de herfstavonden, een paar verhalen op een avond.