Leven tijdens crisis in Duitsland

De tijd waarin Johann en zijn ouders leven is niet rooskleurig. Duitsland zit in een diepe crisis, die dit gezin niet voorbijgaat. Martin Walser gunt in het boek ”Een springende fontein” een blik in het leven van rond 1930.

Wanneer is een roman achteraf gezien de moeite van het lezen waard geweest? Gaat het om het verleden in een bredere historische zin, dan is voor mij het criterium dat de roman mijn kennis van een bepaalde tijdsspanne weet te verdiepen. Gaat het in het literaire werk eerder om individuele ervaringen van de romanpersonages, dan hoop ik dat de roman mijn eigen ervaringen uit heden en verleden weet te activeren en mij van hun betekenis weet te doordringen. De roman ”Een springende fontein” van de Duitse schrijver Martin Walser voldoet aan beide verwachtingspatronen.

Martin Walser werd in 1927 in Wasserburg aan het Bodenmeer geboren. Zijn jongste roman, ”Een springende fontein”, heeft mij gedurende de laatste maanden intensief beziggehouden. Ik probeer daarvoor een verklaring te vinden en de uitspraken hierboven te onderbouwen. Het is een roman over de crisisjaren in Duitsland rond 1929, over Hitlers Derde Rijk en over het jaar na de ineenstorting van die op duizend jaar levensduur berekende staat.

Fantast
De hoofdpersonen van de roman zijn Johann, zijn vader en moeder. Johanns ouders hebben een klein hotel annex restaurant in Wasserburg aan het Bodenmeer. De tijden zijn slecht, schuld stapelt zich op schuld en bovendien is Johanns sympathieke vader een grote fantast, die met zijn lumineuze financiële oplossingen de zorgen alleen maar vergroot. Johanns moeder is de sterke figuur in dit boek, een roman die we ook als een liefdesverklaring van de auteur Walser aan zijn moeder kunnen beschouwen. De boodschap luidt dat de officiële geschiedenis weliswaar overlappingen vertoont met de levensgeschiedenis van individuele mensen, maar dat ze niet identiek zijn.

Het gevolg van dit uitgangspunt is dat de weergave der gebeurtenissen gebonden blijft aan het perspectief van Johann en dat dit hoogstpersoonlijke leven niet lijdt onder historische abstracties van latere datum of onder de dwang tot politieke correctheid. Hoewel de verteller te veel nevenfiguren opvoert, ontstaat er een zeer aanschouwelijk beeld van het leven in Wasserburg in het algemeen en van het reilen en zeilen van het ouderlijk hotel in het bijzonder. Johann houdt veel van zijn ouders, maar hij ziet in dat zijn vader luchtkastelen bouwt en het leven van zijn moeder daardoor zuurder maakt dan noodzakelijk is.

Het dorp Wasserburg is kleurrijk present, met alle menselijke deugden en ondeugden. Het is een boeiende sociale wereld met conventionele en met originele mensen. Sommigen zijn immuun voor het totalitaire politieke regime der nazi's, anderen neigen tot fanatisme of zijn gewoonweg krankzinnig. Bij de laatsten denk ik aan degenen die de kerstboom met hakenkruisvlaggetjes versieren.

Verliefdheid
De blik van de jonge Johann is niet primair gericht op de politieke veranderingen in Duitsland na januari 1933. Johann heeft heel andere dingen aan zijn hoofd, zoals het lieftallige meisje Anita van het kleine circus dat in Wasserburg neerstrijkt. Maar de wereld van de politiek breekt toch onverhoeds binnen in het spinsel van de eerste grote verliefdheid. Wanneer de circusclown met de nazi's spot door met een grap naar de homoseksualiteit onder de SA'ers te verwijzen, slaan onbekenden hem in elkaar. Onthutsend is ook dat de keuze tussen sandalen en laarzen als schoeisel van de jongens in Wasserburg opeens een enorme politieke betekenis krijgt.

Het Derde Rijk is een van de grootste raadsels uit de geschiedenis der mensheid. Geeft ”Een springende fontein” een antwoord op de vraag naar het waarom van de macht der nazi's? In zekere zin wel. De roman vertelt hoe hardheid tussen mensen tot instituut en ritueel kan worden, hoe uiteindelijk de normaliteit door verharding wordt geabsorbeerd. In Wasserburg is het nationaal-socialisme aanwezig, maar het is absoluut niet het enige wat over deze gemeenschap te zeggen valt. Er is ook veel positiefs over de menselijke kanten van deze dorpsgemeenschap te vertellen.

Waar is de mens waarlijk thuis? In het geloof of binnen een politieke levensbeschouwing? In ”Een springende fontein” is het niet het christelijk geloof, maar in eerste instantie de taal, voor Johann de taal van de poëzie. Het verlangen naar seksuele vervulling komt daarbij. De titel verwijst zowel naar de taal als nimmer futloze levensbron, als naar de geslachtsgemeenschap, in de droom of in de werkelijkheid.

Verandering
Pleit deze roman voor een vorm van vrijspraak van politieke schuld? Het tegendeel is het geval. De roman neemt de schuld terug in het individuele leven van de mens. Dat individuele leven met het eigen geweten en de eigen schaamte is een ingewikkeld geheel. Juist omdat het zo complex is, laat het zich de emoties niet van buitenaf voorschrijven. Ik beschouw dit als een zuiver standpunt, dat respect verdient en dat niet tot iets verdraaid moet worden dat het niet is, namelijk een ontkenning van het Derde Rijk. ”Een springende fontein” markeert een belangrijke verandering in de Duitse literatuur.