Portret van een traditioneel-Joodse gemeenschap

Leven in twee werelden

Het is een aantrekkelijk thema: de spanning tussen de eigen traditie en de grote wereld daarbuiten. Chaim Potok werd er wereldberoemd mee. Sindsdien hebben ook andere Amerikaans-Joodse schrijvers –van wie Pearl Abraham wellicht de bekendste is– zich op het onderwerp gestort. Zo langzamerhand is er sprake van een apart genre, het genre van de 'assimilatieroman'. Jongste vertegenwoordiger ervan is Allegra Goodman met ”De waterval van Kaaterskill”.

Iedere zomer verblijven rabbijn Kirshner en zijn volgelingen in het bergdorpje Kaaterskill. Allegra Goodman (1967) volgt in haar debuutroman de bewoners van het dorp op de voet: Andras met zijn schijnleven vol droevige herinneringen, Nina, die zich als bekeerlinge strenger dan wie ook aan de wetten houdt. Isaiah, de toegewijde zoon van de rav, en zijn weerspannige broer, de onafhankelijke wetenschapper Jeremy. Renée, die de invloed van een niet-Joodse vriendin ondergaat, Chani, die stiekem boeken over het zionisme leest en Elizabeth, die niets liever wil dan een eigen winkel beginnen.

Portret
”De waterval van Kaaterskill” is een mooi geschreven roman, waarin de wereld van een kleine traditioneel-Joodse gemeenschap zich in al haar facetten ontvouwt. Maar juist het feit dat de auteur alle mogelijke perspectieven wil laten zien, is ook de zwakte van het boek. Er is geen sprake van een hoofdpersoon die de handeling beheerst, en dus ook niet van een goed opgebouwde spanningsboog. De roman kabbelt een beetje voort. Allegra Goodman schrijft knap, weet sfeer op te roepen, is hoogstens hier en daar ál te gedetailleerd –een euvel waaraan Amerikaanse romans vaker lijden–, maar ze biedt geen ontwikkeling. Haar boek is een portret, geen verhaal.

Wie dat gewoon toegeeft, en ”De waterval van Kaaterskill” vervolgens leest als schets van een gemeenschap, wordt getroffen door de rake typeringen, de scherpe observaties. Het ligt voor de hand dat juist lezers uit de gereformeerde gezindte naar een boek als dit zullen grijpen. De parallellen tussen de romanwereld en de eigen situatie dringen zich eenvoudig op.

De personen uit ”De waterval van Kaaterskill” zijn redelijk tevreden met de gemeenschap waarbinnen ze zich bewegen, hebben daar hun sociale contacten, maar worstelen ook ieder op eigen wijze met het conflict tussen hun vertrouwde, geborgen bestaan-in-eigen-kring en het leven in de wereld daaromheen, waarmee ze zich op onvoorspelbare momenten geconfronteerd zien. Kortom, het gaat hier om het grote conflict tussen assimilatie en persistentie – dat even typerend is voor de positie van de gereformeerde gezindte als voor de Joodse orthodoxie.

Krampachtig schrap zetten
Zo komt het dat de uitspraken van de verschillende romanpersonages uiterst herkenbaar zijn. Nina bijvoorbeeld piekert er niet over haar kinderen naar een openbare school te sturen: „Persoonlijk zou ik het risico nooit nemen. Als je tussen anderen verkeert, vergeet je wie je bent. Assimilatie.”

De toespraak van de jonge rav Isaiah getuigt van een zich bijna krampachtig schrap zetten tegen de zuigkracht van de wereld: „Onze opdracht is om de Kehilla te versterken als een burcht en deze zo stevig te maken dat elk lid daarbinnen zich volledig aan God kan wijden; niet aan de strijd tegen de buitenwereld, maar aan de inspanningen daarbinnen. Onze energie mag niet verspild worden aan de verdediging tegen het onwaarachtige. (...) Onze kracht komt van binnenuit, vanuit onze eigen overtuiging, onze eigen families, onze eigen wetten. (...) Slechts rechtlijnigheid zal ons tot steun zijn.”

Daartegenover staat een figuur als Andras, die de voordrachten en gebeden in de synagoge „iets voor kinderen” vindt, „omdat ze zo vlak en simpel zijn, omdat ze bedoeld zijn om je op magische wijze van oneindig veel verplichtingen te ontslaan.”

Elizabeth, een van de voornaamste personages in het boek, lost het probleem anders op. Zij maakt een scheiding tussen haar innerlijke en haar uiterlijke leven: „Hoe dan ook, de dingen die ze doet of laat, het voedsel dat ze eet, zelfs de woorden die ze spreekt, horen voor haar allemaal bij de buitenkant. Niet dat ze onbeduidend zijn, maar ze horen bij het reguliere leven van alledag. Ze oefenen geen invloed uit op haar innerlijk; ze hebben niets uit te staan met wat ze denkt of wat ze wil.”

Conflict
Het is duidelijk waar de sympathie van de schrijfster ligt: bij de mensen die zich niet afsluiten, die openstaan voor de dingen om hen heen maar desondanks de vertrouwde structuur niet willen opgeven. De anderen, die zich uit angst voor de boze wereld terugtrekken in het eigen bolwerk, kennen dat conflict niet, en zijn dus als verhaalpersonen veel minder interessant.

De manier waarop de spanning tussen beide werelden aan het slot van het boek hanteerbaar gemaakt wordt, stelt echter teleur. „„Geprezen is hij die onderscheid maakt tussen gewijd en ongewijd”, zegt Isaac. „Tussen het heilige en het wereldse”, oppert Elizabeth. „Tussen het transcendente moment en de wereld van alledag”, suggereert de oude rabbijn Sobel met zijn bevende stem.”

Twee werelden die naast elkaar blijven staan. Hoeveel boeiender zou het zijn als een van de romanfiguren een radicale keuze maakte, zoals de hoofdpersonen in de boeken van Chaim Potok. Of –nog beter– als er écht pogingen zouden worden gedaan beide werelden te verzoenen. Dan krijg je de dramatische ontwikkeling die ”De waterval van Kaaterskill” mist. Maar misschien is dat ook precies wat Allegra Goodman zeggen wil: het leven in een traditionele gemeenschap is bij uitstek statisch van karakter.

Simpel volk
De oude rabbijn Kirshner, die halverwege het boek sterft, heeft zijn volgelingen ten diepste gepeild als hij zegt: „Het zijn goede mensen (...) maar het zijn simpele zielen. Dat valt me steeds weer op. Ze zijn altijd aan het werk of aan het leren. Vandaag nog vroeg ik me af: wat denken ze nu eigenlijk? Zo'n simpel volk. Ze zijn bang voor de geest en bang om te lezen. (...) Ze houden één aspect, het geloof, in ere. Dat is het allerbelangrijkste aspect, maar het andere zijn ze kwijtgeraakt. De poëzie zijn ze vergeten. Niet een van hen is wat we vroeger een gestudeerd man noemden (...). Ze hebben het een maar niet het ander. Hoe is dat zo gekomen? Misschien is het wel noodzakelijk in dit land.”

Wat mij betreft wordt dát het grote thema van een volgend boek: de onvrede van de mens die beide werelden in zich verenigen wil. Ik ben benieuwd wie het gaat schrijven. Allegra Goodman? Of een Nederlandse romanschrijver uit de gereformeerde traditie?