Kuitert, geïnterviewd
door Kuitert

Morgen wordt H. M. Kuitert 75 jaar. Bij die gelegenheid verschijnt ”Kennismaken met Kuitert”. Rond zijn 65e verjaardag en zijn terugtreden als hoogleraar ethiek aan de VU waren hem reeds drie bundels aangeboden. Sindsdien is Kuitert blijven publiceren; op zijn minst vier boeken die bestsellers werden en in diverse toptienlijsten stonden. Daarom moest er tien jaar later toch weer iets gebeuren. Nu niet voor Kuitert, maar voor zijn lezers.

”Kennismaken met Kuitert”, luidt de titel, simpel en pretentieloos. Eerlijk gezegd irriteert de titel mij. Een man wiens werken zo veel herdrukken hebben beleefd, moest zich toch niet met lange citaten uit zijn veelzijdige oeuvre aan de lezer presenteren onder de in dit geval al te bescheiden titel ”Kennismaken met Kuitert”. Bovendien wordt het boek afgesloten met een interview dat Kuitert zichzelf heeft afgenomen. Ook dat valt niet goed bij mij. Jezelf interviewen in een bundel met gedeelten uit heel het oeuvre, ter gelegenheid van je 75e verjaardag, getuigt, ondanks de opgeroepen schijn, niet van een grote mate van bescheidenheid, om het heel vriendelijk te zeggen.

Het kan verkeren. Toen ik me door het boek heen had geworsteld, hield ik toch een andere indruk over dan ik opdeed bij het doorbladeren van de bundel direct na ontvangst. Er staat niets nieuws in voor hem of haar die Kuiterts werk heeft gelezen. Laat ik dat vooropstellen. Dat was de bedoeling ook niet. De bundel is immers bestemd voor wie wil 'kennismaken' met Kuitert.

Systematisch
De eerder gepubliceerde stukken zijn met zorg uit de vele boeken van Kuitert geplukt en op een aardige manier over negen hoofdstukken verdeeld.

Hoewel de titel niet van toepassing is op mij, omdat ik de jaren door Kuiterts werk heb gevolgd, vind ik het toch verrassend om in een terugblik een systematisch overzicht van zijn werk te krijgen. De ontwikkeling van Kuiterts theologie en ethiek springt er niet duidelijk uit. Het gaat veel meer om de resultaten waartoe hij is gekomen. Die vindt men in dit boek deskundig samengebracht. De lezer ziet de samenhang tussen de verschillende onderdelen van ethiek en dogmatiek.

Ik wil zowel over hetgeen mij positief trof als over wat mij als karakteristieke samenhang binnen zijn oeuvre trof, puntsgewijs een aantal opmerkingen maken. Voordat ik daaraan begin, vermeld ik nog dat er wel overlappingen in dit boek voorkomen. Dat is bij deze opzet te verwachten. Bepaald hinderlijk vind ik de vele passages waarin de term ”zoekontwerp” ter sprake komt. Telkens als dat woord valt, is er sprake van onnodige herhalingen.

Informatief
Eerst drie pluspunten van het boek. Kuitert gebruikt een heldere stijl, als in een leerzaam, informerend krantenartikel van hoog niveau. Hij gebruikt de taal van alledag, zelden een theologenjargon. Hij doet alsof hij met de lezer in gesprek is. Hij laat de lezer meerekenen. Dat vervult de lezer met vertrouwen en zelfrespect in de zin van: Ik kan hem volgen. De som van de redenering klopt. Het is echter moeilijk te tellen hoe vaak Kuitert schrijft: Daar kom ik op terug. Die zinnen geven aanvankelijk het gevoel: „De verrassing komt nog. Let goed op als je die straks leest.” Hij maakt zijn lezers echter te vaak nieuwsgierig om hen geboeid te houden. Op den duur denk je: Zeg het maar direct.

Ten derde –het hangt samen met het eerste punt–: Kuitert schrijft rechtstreeks vanuit het leven. Daar begint hij. Daar komt hij ook steeds weer terug. Zo houdt hij de lezer bij de les. Deze voelt: Mijn zaak is in het geding. Ik ken weinig theologische boeken in onze taal die deze stijl vertonen.

Wel moet ik zeggen dat Kuitert toch steeds de leermeester is die zijn lezers probleem en plot voorrekent. Ze kunnen weinig anders doen dan instemmen; anders zouden ze tegen de meester ingaan. Aan deze drie dingen dankt Kuitert volgens mij in belangrijke mate zijn populariteit. Hij pakt de lezer, neemt hem mee en houdt hem vast.

Resultaat
Wat is nu het resultaat? Er is de laatste jaren meermalen op gewezen dat Kuitert zijn lezers persoonlijke vroomheid, behoefte aan vergeving en houvast voor de eeuwigheid voorhoudt. God houdt ieder mens vast. Gods vriendschap met de mensheid is voor eeuwig. Het komt voor iedereen goed.

Mij houdt de vraag bezig: Waarop rusten deze uitspraken? Welk evangelisch gehalte hebben ze? Scherper dan ooit heb ik bij het lezen in deze bundel gezien hoe Kuiterts boodschap over geloven in elkaar zit. God is in de hemel, ver boven ons. Alles wat wij over Hem menen te weten, komt van beneden. Betrouwbare openbaring door God Zelf aan mensen gegeven, is er niet. Alle denken en spreken over God is mensenwerk.

Daarom spreekt Kuitert over ”God achter God”. Dat wil zeggen: God Die de Schepper en Die de God van de voorzienigheid is, die God bestaat achter de God over wie wij als ”gelovigen” over spreken. Het is geen wonder dat Kuitert het in verband met de godskennis opneemt voor de mystiek. Als er geen duidelijke en heldere openbaring van God is, dan rest slechts de mystieke kennis van God.

Product
Men bedenke wel dat we via de mystiek weer terug zijn bij af. Mystiek komt immers uit de diepte op van ons voelen (willen en denken). Maar ze is evenzeer product van onszelf.

Het is mooi dat Kuitert woorden als vergeving, verzoening, heil en eeuwige vriendschap van God met mensen gebruikt. Hij houdt de mensen daarmee een goede afloop voor. Maar op welke grond dat gebeurt, is volstrekt onduidelijk en willekeurig. Kuitert heeft geen ander criterium voor de zekerheid van zijn geloof dan zijn eigen ervaringen. Ik moet het nog scherper zeggen: Kuitert heeft geen ander criterium voor de zekerheid van zijn geloof dan de mystiek die hij nu zo onomwonden als geloofsinhoud belijdt. Dit is echter geen specifiek christelijke mystiek.

Wie bij de mens begint, komt nooit bij God terecht. Het geheim van het Evangelie is dat God naar de mens omziet, in genade. Daar krijgt een mens persoonlijk weet van.

Het geheim van de mystiek is dat de mens zich met God bezighoudt en denkt zonder openbaring van Gods kant zinvolle dingen over Hem te kunnen zeggen, zelfs over de oneindig verheven God, achter de God van menselijke theologie. Dat is de hoogmoed van de mystiek.

Zelfbevestiging
Het is jammer dat dr. M. E. Brinkman (redacteur van dit boek) zich beperkt tot voorzichtige kritiek op de term ”zoekontwerp”. Verder tracht hij Kuitert wat orthodoxer voor te stellen dan deze is. Ik acht dit inleidende hoofdstuk een gemiste kans om Kuiterts theologie te peilen. Het interview dat Kuitert zichzelf afneemt, is alleen maar zelfbevestiging. Maar dat is ook niet nieuw in Kuiterts werk.

Het boek tekent de terugval in de mystiek. Er blijft niet veel anders over, als je niet van openbaring wilt weten, maar toch ”aan God doet”. Luther zou vragen: Waar is het kruis, waardoor de mens wordt gered?