Een verborgen, maar orthodox-anglicaanse moraal

Het succes van ds. Sterne

”Tristram Shandy”, in de jaren 1760 geschreven door de plattelandsdominee Laurence Sterne (1713-1768), is in het achttiende-eeuwse Engeland een uitzonderlijk populair boek geweest. Het had een ware booksellers' hype tot gevolg. De geschiedenis van het boek en de misvattingen die erover bestaan, worden door dr. René Bosch uitvoerig uit de doeken gedaan in een lijvig proefschrift, waarop hij onlangs promoveerde aan de Universiteit Utrecht.

Dr. René Bosch studeerde kunstgeschiedenis. Aan het eind van zijn studie hield hij zich bezig met voorbodes van abstracte kunst. In een Duitse bron kwam hij toen de naam Laurence Sterne tegen en diens boek ”The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman”, meestal kortweg ”Tristram Shandy” genoemd. Volgens deze bron zou met Sterne de abstracte kunst zijn begonnen. Het was een regelrechte aanleiding voor student Bosch om het boek van Sterne te gaan lezen.

„Een moeilijk, intrigerend, geestig en goed geschreven fictiewerk”, zo vat Bosch samen. „Het is een satire, waarin de schrijver soms zichzelf is en soms iemand anders. Sterne poseert als de heer Tristram Shandy, een man van middelbare leeftijd die het nogal zwaar te verduren heeft gehad en die een beetje getikt lijkt te zijn.” ”Tristram Shandy” is ook in het Nederlands verkrijgbaar (uitg. Athenaeum-Polak & Van Gennep; ISBN 90 2535 005 5; 823 pp.)

Laurence Sterne gaf zijn boek anoniem uit. Pas toen de eerste twee delen op de Londense markt kwamen en daar een literair succes bleken, maakte Sterne zichzelf bekend. Het anoniem uitgeven van romans was in die tijd heel gebruikelijk. Bosch: „Een gentleman schreef geen romans. De roman, een fictie in proza met alledaagse karakters, behoorde tot de volkstraditie. Heren van aanzien wilden daar niets mee te maken hebben. Ze hadden er echter geen moeite mee om hun naam onder een theologisch of filosofisch werk te zetten.”

Imitaties
De eerste twee delen van ”Tristram Shandy”, die in 1760 op de Londense markt kwamen, waren een ongekend succes. De commercie sprong er bovenop. „De talrijke commentaren op het werk zijn aanvankelijk moeilijk te duiden”, zegt Bosch. Ze zijn variërend van gekscherend tot kritisch. Het boek wordt veroordeeld, maar als je de commentaren goed leest, maakt de desbetreffende schrijver eigenlijk zichzelf belachelijk.”

Als voorbeeld noemt hij een pamflet met de titel ”The Clockmaker's Outcry against the author of the Life and Opinions of Tristram Shandy”. Het is een felle tirade tegen Sterne, wie anti-godsdienstige ideeën en achterlijkheid worden aangewreven. „Maar dat is allemaal spel”, zegt Bosch. „Dit pamflet is waarschijnlijk zelfs afkomstig uit Sternes vriendenkring. Bijna alle reacties op ”Tristram Shandy” zijn anoniem; een heel gewoon verschijnsel in het Engeland van de achttiende eeuw. Het wemelde van broodschrijvers. Ze schreven voor kleine boekverkopers, die zo snel mogelijk zo veel mogelijk aan de man wilden brengen. Zo ontstonden tal van imitaties van Tristram Shandy.”

Bosch noemt in zijn proefschrift 132 imitaties, parodieën, commentaren en vervalsingen, 84 overige primaire bronnen, nog eens 420 literatuurplaatsen en een tiental ontoegankelijke, verdwenen en/of onterecht aangekondigde werken die ”Tristram Shandy” tot onderwerp hebben.

Niet zinnenprikkelend
„Het boek bevat nogal wat seksuele grappen. Dus toen bekend werd dat het werk door een predikant geschreven was, gaf dat de nodige deining. Echte verontwaardiging ging pas de boventoon voeren in de late achttiende en negentiende eeuw”, zegt Bosch. „In die latere tijd was men niet meer bekend met dominees die voor de nodige humor zorgden. Er waren in de zeventiende en vroeg-achttiende eeuw tal van predikanten die het lachen goedkeurden en zelfs bevorderden in hun preken. Geestelijken die theoretiseerden over de humor, stonden in een traditie die is terug te voeren op de kerkvaders.

Sterne wilde een boek schrijven waarin het echte lachen weer aan bod zou komen. Zijn probleem was, dat het niet obsceen mocht zijn of zinnenprikkelend mocht werken.”

Dr. Bosch is van mening dat Sterne daar aardig in is geslaagd. „Maar degenen die hem gingen imiteren, schreven op het pornografische af. Daarom ergerde Sterne zich aan die imitaties. Ze zetten zijn boek in een kwaad daglicht. In ”Tristram Shandy” zit, diep verborgen, een orthodox-anglicaanse moraal. Sterne laat de lezer vrij die moraal te ontdekken.”

Orthodoxie
De studie van dr. René Bosch is mede een polemiek tegen de studies van de afgelopen 30 jaar waarin steeds maar weer gezegd wordt dat Laurence Sterne ongodsdienstig was. Bosch: „Er wordt gezegd dat hij weliswaar dominee was, maar dat dit slechts een manier geweest zou zijn om aan geld te komen. Of men zegt dat hij meer filosoof was, behept met de ideeën van de Franse Verlichting. Hij zou zijn tijd ver vooruit zijn. En als men hem dan toestaat een godsdienstig mens geweest te zijn, zegt men dat hij heel progressief was voor zijn tijd.”

Gelijktijdig met de eerste delen van ”Tristram Shandy” heeft Sterne de eerste delen van zijn preken uitgegeven: ”The Sermons of Mr. Yorick”. Eigentijdse critici opperden bezwaren tegen het feit dat Sterne zijn preken uitgaf onder de naam Yorick, de dominee die hij ook in ”Tristram Shandy” had opgevoerd.

Maar over de preken zelf was vrijwel iedereen zeer te spreken. „Literatuurhistorici die nu het orthodoxe gehalte ervan in twijfel trekken, hebben volgens mij zijn preken niet gelezen. Zij beperken zich tot het napraten van anderen. De preken van Sterne zijn helemaal ingebed in de anglicaanse orthodoxie. De gevallen staat van de mensheid zit er bij hem helemaal in. Ik noem dat de augustinische traditie”, zegt dr. Bosch. „Volgens mij was Sterne ouderwetser dan hij in zijn tijd had kunnen zijn. Blijft onverlet dat het voor een calvinist dan weer moeilijker te begrijpen is dat zo iemand zo'n boek schrijft.”