Recensie door dr. W. H. Velema - 9 december 1998

Marcus Borg theologiseert in hetzelfde klimaat als Kuitert

Een vrijzinnig boek over Jezus

Marcus Borg is een, in elk geval in de Verenigde Staten, bekend nieuwtestamenticus. Van hem zijn al ten minste twee boeken in het Nederlands vertaald. Onlangs besprak ik “Nooit kenden wij God aldus” (verschenen in 1997 en vertaald in 1998). Borgs laatste Nederlandse titel is “Jezus; Gezocht en onderzocht”.

Borg behoort, zoals hij zelf met enig genoegen vertelt, tot het prestigieuze gezelschap van nieuwtestamentici dat zich “Jezus Seminar” noemt. Meer dan 75 vooraanstaande wetenschappers zijn lid van dit „eigenzinnige gezelschap”. In het nu te bespreken boek is een hoofdstuk gewijd aan “Het Jezus Seminar en de Kerk” (blz. 125-154). Wat bedoelt Marcus Borg met dit boek? Het gaat speciaal over Jezus. De godsleer komt nauwelijks aan de orde.

Het lijkt mij het beste Borgs visie op Jezus eerst weer te geven. Ik doe dat aan de hand van zijn eigen omschrijving in hoofdstuk 1: “Beelden van Jezus in de hedendaagse Noord-Amerikaanse wetenschap”. Daar bespreekt hij de visie van zes theologen, onder wie die van hemzelf. Hij verschilt van mening met een aantal van de besproken auteurs. Hij heeft een andere kijk op Jezus dan deze theologen.

Geestrijk
Hij tekent Jezus met vier trekken.
1. Jezus was een „geestrijk mens”. Er waren meer van zulke figuren in de joodse traditie. Het komt erop neer dat Hij een charismatisch genezer is met een levendig besef van de realiteit van God. Het is zelfs, zo schrijft Borg, verleidelijk om in Hem een joodse mysticus te zien.

2. Jezus was een wijsheidsleraar. Jezus' boodschap omvat zowel subversieve als alternatieve wijsheid. Het betekent dat Hij de mensen een andere weg wijst (de smalle weg) dan de joodse wijsheidsleraars. Zij wijzen de brede weg. Jezus predikt een leven dat zijn centrum vindt in de Geest.

3. Hij is een sociaal profeet met radicale kritiek op het ethos van Zijn sociale wereld.

4. Ten slotte: Hij is de grondlegger van een beweging.

Wat opvalt, is dat Jezus' betekenis opgaat in Zijn leer, die dan weer kritiek inhoudt op leer en leven van Zijn omgeving. Jezus' werk speelt geen enkele rol in het beeld dat Borg ons van Hem tekent. De eschatologie, de boodschap van Jezus' komst als Koning van het Rijk, ontbreekt volledig. Borg wijst de eschatologie af.

Essentie
Aan het slot van het boek (blz. 170 en verder) zegt hij duidelijk dat de historische kennis van Jezus niet essentieel is voor ons christen-zijn. Christelijk geloof betekent dat een mens een vertrouwensrelatie heeft met God, zoals die bemiddeld wordt door de christelijke traditie. Toch hebben de beelden van Jezus een krachtige uitwerking gehad op het leven van christenen.

Dit is een opvallende stelling voor iemand die zich christen noemt. Je hoeft niets te weten van de historische Jezus om toch in God te geloven. In feite heeft Jezus invloed gehad op het leven van mensen. Er is een pluraliteit van gegevens (in de Bijbel en in godsdiensten) die in rekening gebracht moet worden. Zo wordt gewezen op het heilig mysterie waarin wij leven en ons bewegen (blz. 174).

De historische Jezus doet er niet toe, maar heeft in feite wel invloed. Wij moeten dat beeld van Jezus onderzoeken en zuiveren. Dat doet Borg door zijn eigen visie te vergelijken met die van anderen. Hij bekritiseert de visie van velen. “Gezocht en onderzocht” wil in feite zeggen: je moet jezelf een kritisch doordacht beeld van Jezus vormen, aan de hand van de Bijbel en van de geschiedenis.

Vrijzinnig
Het boek geeft veel informatie. Voor een deel bestaat het uit opstellen en artikelen die reeds eerder zijn gepubliceerd. Dit boek speelt zich af in een sfeer waarin het boek van Kuitert over Jezus zich beweegt. Ik zeg zeker niet dat beider visie op Jezus dezelfde is. Ik zeg alleen dat het klimaat waarin beiden theologiseren hetzelfde is. Het is de vrijzinnigheid waarin een mens over Jezus schrijft wat hem goed voorkomt. Niet Jezus bepaalt het godsbeeld. Dan mochten we verwachten: niemand komt tot de Vader dan door Mij (Johannes 14:6). Neen, het godsbeeld is beslissend voor wat de auteur van Jezus zegt.

Over dat godsbeeld ging de recensie van zijn boek “Nooit kenden wij God aldus”. In zekere zin kan dat ook van Jezus gezegd worden. Het is een Jezusbeeld van beneden af, door mensen ontworpen. Vanuit het belijden van de Kerk diep teleurstellend.