Recensie door dr. M. J. Paul - 21 oktober 1998

Maarten den Dulk en een theologie die begint bij Mozes

De eerste vijf bijbelboeken

Wat betekenen de eerste vijf bijbelboeken voor ons? Prof. M. den Dulk, hoogleraar praktische theologie in Leiden, heeft een opvallend boek geschreven waarin hij aangeeft hoe hij zelf met die bijbelboeken heeft leren omgaan. Het is vooral geschreven voor hen die wekelijks preken, al geeft het geen preekschetsen.

Den Dulk bepleit een tamelijk onbekommerd en creatief luisteren, waarbij resultaten van allerlei wetenschappelijk onderzoek niet worden weggewist, maar even buiten beschouwing worden gelaten, om zo ruimte te maken voor een nieuwe ontmoeting met de tekst. Daarbij geeft hij wel aan onder de indruk te zijn van Nederlandse theologen K. H. Miskotte en F. Breukelman.

Na een autobiografisch gedeelte, waarin de auteur zijn persoonlijke ontwikkeling laat zien, komt hij tot bespreking van de vijf boeken. Aan elk ervan wijdt hij twee hoofdstukken. Telkens wordt in een eerste hoofdstuk het verband gezocht tussen het specifieke karakter van het boek en een bepaald aspect van de huidige maatschappelijke context. De auteur geeft dan aan hoe hij de algemene maatschappelijke strekking van het desbetreffende leerboek wil verstaan en daarna oefent hij aan de hand van een klein tekstfragment het leggen van dat verband.

Vervolgens wordt in een tweede hoofdstuk het verband gezocht tussen dat ene boek en een aspect van de functie van de christelijke gemeente. De spanning tussen beide hoofdstukken is die van de universele strekking van het bijbels verhaal en de particuliere praktijk van het gemeenteleven.

Wording
De lectuur van Genesis richt de aandacht op de context van de wording van de samenleving, met name op het ontstaan van het netwerk van familierelaties. Een enkele tekst uit het scheppingsverhaal dient daarbij als illustratie. In deze context vindt de gemeente de voedingsbodem voor haar specifieke functie van het pastoraat. Exodus roept de context op van de staatsmacht en de economie. In het licht van deze harde sector van de maatschappij ontwikkelt de gemeente de functie van het diaconaat. Leviticus herinnert aan het geheim van de communicatie en de gemeente oefent de communicatie in de liturgie.

Numeri wijst op de context van de maatschappelijke ordening en de gemeente doordenkt dit probleem in de ambten en kerkelijke structuur. In Deuteronomium komt het onderwijs aan de orde en de gemeente geeft aan de functie van catechese en prediking hoge prioriteit. Zo komen vijf facetten van het gemeente-zijn aan de orde in relatie tot de eerste vijf bijbelboeken. Den Dulk geeft deze gedachten niet als keurslijf, maar als poging om structuur te geven aan het lezen van deze boeken.

Exegese
De auteur gaat speels en creatief om met de teksten en hij heeft een originele invalshoek om met de oude teksten om te gaan. Als exegeet heb ik echter talloze vragen en vaak ernstige twijfels bij zijn aanpak. In zijn algemeenheid beschouwt hij de teksten als late producten van Israël (ontstaan rond de ballingschap) en dus niet in de letterlijke zin als boeken van Mozes. Dit ontneemt de teksten in ieder geval hun normatieve waarde die zij in het verleden hadden in jodendom en christendom. Het fundament van Israëls godsdienst komt dus niet in deze geschriften naar voren, maar deze geschriften zouden een rijpe vrucht van de profetische prediking vormen.

De Leidse hoogleraar koos als titel: “Vijf kansen”. Hij duidt hiermee aan dat er vijf mogelijkheden van benadering zijn, die elk op zijn tijd nuttig zijn. In feite zijn het suggesties voor de prediking. Inderdaad zijn er op deze wijze kansen voor de hedendaagse gemeente om het gelezene in de praktijk te brengen, maar de boeken zijn naar mijn overtuiging meer dan kansen, ze geven tot op zekere hoogte ook een normatieve richting aan. Maar ook voor de lezer, die de zoektocht van Den Dulk (via Breukelman, bevrijdingstheologie, klinisch pastorale vorming, sociale vernieuwing, het einde van de Koude Oorlog en generatieverschillen) niet op deze wijze meemaakt, geeft dit originele boek tal van verrassende doorkijkjes. Wellicht dat op deze wijze allerlei predikers ideeën opdoen om iets goeds door te geven. Met het kader waarin die gedachten staan, heb ik echter duidelijk moeite.