Recensie door prof. dr. W. Balke - 30 september 1998

Vluchtelingenkerk stond model voor kerk in de Nederlanden

De vluchtelingen in Londen

Londen was in de tijd van koning Eduard VI (1547-1553) en Elizabeth I (1558-1603) een toevluchtsoord voor de refugiés, vooral voor die uit de Nederlanden. Zo ontstond daar de Nederlandse gemeente. Omdat vele zuidelijke Nederlanders Franstalig waren, ontstonden daarnaast ook een Franse en een Italiaanse gemeente.

De Nederlanders waren ook toen al goede talenkenners, want de kleine Italiaanse gemeente kende vele Nederlandse leden. De predikanten en ouderlingen van deze drie gemeenten vormden een Coetus, die elke maand bijeenkwam. Deze Coetus groeide uit tot een unieke instelling en was niet te vergelijken met enige andere kerkelijke institutie van de kerk der Hervorming in Europa.

De Nederlandse vluchtelingengemeente te Londen heeft in vele opzichten model gestaan voor de hervorming van de kerk in de Nederlanden. Daarom alleen al is de bestudering van de rijke archieven in Londen zeer de moeite waard. Enige tijd geleden bezocht de Geneefse geleerde dr. Max Engammare (die momenteel de uitgave van de Genesis-preken van Calvijn verzorgt die volgend voorjaar zullen verschijnen) de bibliotheek van de Franse gemeente in Londen. Hij trof daar verschillende banden aan die tot zijn grote verrassing met de hand geschreven preken van Calvijn over de profetieën van Jesaja bevatten. Zo zullen te zijner tijd alle preken die Calvijn over Jesaja hield, gepubliceerd kunnen worden.

Acta
Als toegift op de grote en belangrijke uitgave “Acta van het consistorie van de Nederlandse Gemeente te Londen 1569-1585” (Rijks Geschiedkundige Publikaties nr. 76, 1993) hebben prof. dr. A. J. Jelsma en dr. O. Boersma nu de notulen van de Londense Coetus van 1575-1598 en van de kerkenraad van de Italiaanse gemeente in Londen van 1570-1591 uitgegeven. Zij leveren daarmee opnieuw een belangrijke bijdrage aan onze kennis van de Reformatie.

In “Unity in Multiformity” (Eenheid in Verscheidenheid) hebben wij nu de tekst van de notulen van de Coetus (in het Frans) tegelijk met de tekst van de kerkorde van Nicholas des Gallars van 1561 (in het Latijn) en de tekst van de notulen van de kerkenraad van de Italiaanse gemeente in Londen (in het Italiaans). Het geheel wordt voorafgegaan door een uitstekende en instructieve inleiding (in het Engels) van de hand van de beide uitgevers. De uitgave vormt deel III van de publicaties van de “Commission de I'Histoire des Églises et de la Bibliothèque Wallonnes” en tegelijk deel LIV van de publicaties van de “Huguenot Society of Great Britain and Ireland”. Op de achtergrond hebben mevrouw dr. J. Roelevink uit Den Haag en mr. R. Vigne uit Londen waardevolle hulp verleend.

Ondergronds
Er waren in de Londense vluchtelingengemeente aanvankelijk twee predikanten, vier ouderlingen en vier diakenen, die door de gemeente werden gekozen. Tijdens het bewind van Maria de Bloedige week de vluchtelingengemeente grotendeels uit naar Emden. Een deel ging ondergronds. Na het optreden van Elizabeth I in 1559 konden de vluchtelingengemeenten zich weer ontwikkelen. Het was een belangrijke periode. In 1572, na de beruchte Bartholomeüsnacht, kwamen opnieuw vele vluchtelingen naar Londen.

De kerkenraad en de Coetus stonden voor moeilijke problemen: verscheurde gezinnen; mensen die niet meer wisten of hun man of vrouw nog in leven was en nieuwe verbintenissen aangingen; zedelijke ontreddering; diversiteit van opvattingen. Door huisbezoek, onderzoek naar de klachten, door tuchtoefening en diaconale steun probeerde het consistorie de gemeente in goede banen te leiden. Slechts 20 procent van de gemeenteleden was in staat een financiële bijdrage te geven. Er kwam een opleiding van proponenten, die uitgezonden konden worden naar de Nederlanden, waar vele steden voor de Prins van Oranje kozen en men zich tot Londen wendde om allerlei, zowel geestelijke als materiële, steun.

Soldaten
Het gezag van de Coetus werd niet alleen in Londen door de Engelse wereldlijke en kerkelijke overheid erkend, maar had ook in de Nederlanden invloed. De Prins van Oranje schreef persoonlijk verscheidene brieven aan de Coetus met het verzoek om geld in te zamelen voor de opstand en soldaten te sturen.

Er waren in die tijd naar schatting 4000 à 7000 vluchtelingen in Londen. De meesten behoorden tot de Nederlandse of de Franse gemeente. Wanneer ambtsdragers of gemeenteleden zich niet konden schikken in de besluiten van het consistorie, hadden zij de mogelijkheid in appèl te gaan bij de Coetus, het overlegorgaan van de drie vluchtelingenkerken (de Nederlandse, de Franse en de veel kleinere Italiaanse kerk), waarin de predikanten en een aantal ouderlingen zitting hadden.

Interessant zijn de verschillen die aan de dag treden. Er waren meer tuchtgevallen in de Franse dan in de even grote Nederlandse gemeente. In de kleine Italiaanse gemeente waren er vanzelfsprekend minder tuchtgevallen, maar die er waren, betroffen wel ernstige delicten. De Coetus worstelt met de opbouw van gereformeerd kerkelijk leven. Opvallend is de rijke gedifferentieerdheid van het vroege gereformeerde protestantisme. Er is geen sprake van dat alles dezelfde dode eenvormigheid moest vertonen.

Inzicht
Vanuit deze bronnenpublicatie verkrijgt men een goed inzicht in het reilen en zeilen van deze drie vluchtelingengemeenten in Londen. Dat is belangrijk, omdat de Londense vluchtelingengemeenten model stonden voor de opbouw van de kerk in de Nederlanden na de ineenstorting van het Spaanse gezag. Ook krijgt men de stellige indruk dat de Engelse overheid met de begunstiging van deze gemeenten ook beoogde dat er een goede voorbeeldwerking van een „waarlijk hervormde kerk” zou uitgaan op het kerkelijk leven in het Engelse koninkrijk. Overigens werden de refugiés niet altijd even gastvrij bejegend.

Ook voor degenen die het oud-Frans, Latijn en Italiaans niet machtig zijn, bevat deze uitgave zeer veel wetenswaardigs. Er is een uitgebreide inleiding in het Engels. Er zijn verklarende voetnoten eveneens in het Engels. In het appendix is een alfabetische lijst met gegevens (voorzover bekend) opgenomen van 208 leden van de Italiaanse kerk, alsmede het testament van de Italiaanse predikant Joannes Baptista Aurellius.

leder die zich bezighoudt met de geschiedenis van de Reformatie vanuit de bronnen, is prof. Jelsma en dr. Boersma veel dank verschuldigd voor deze goed verzorgde en waardevolle uitgave.