Recensie door J. M. D. de Heer - 25 september 1998

„Ik probeer een zekere sympathie voor de apostel te wekken”

Gefascineerd door Paulus

KAMPEN – Hij begon zijn boek met een stuk verlegenheid. „Wat heb ik toe te voegen aan de stroom studies over Paulus”. Toch ligt vanaf vandaag een boek van dik driehonderd bladzijden in de winkel. Prof. dr. C. J. den Heyer probeert daarmee sympathie te wekken voor „een fascinerende man, die steeds op zoek was”. In het boek staan sommige christelijke dogma's ter discussie, Paulus' ethiek vindt op veel punten geen navolging. „Maar toch blijft het perspectief van Paulus' leven en denken de moeite van het overwegen waard”.

Een van Den Heyers voorgangers in Kampen, prof. Herman Ridderbos, schreef in 1966 eveneens een dikke studie over de heidenapostel: “Paulus, ontwerp van zijn theologie”. Als student deed Cees den Heyer bij de auteur tentamen over het boek. Als hoogleraar gebruikte hij het zelf ook als tentamenstof. „Het is een meeslepend werk. Ik denk het met mijn boek niet beter te doen dan Ridderbos, maar hij gaat uit van Paulus als theoloog”.

Prof. Den Heyer koos zelf voor een biografische opzet. Wie het vertrek naast zijn studeerkamer inloopt, begrijpt al een beetje waarom. De Kamper hoogleraar blijkt bijzonder geboeid te zijn door biografieën van allerlei snit, van Johannes Post tot Friedrich Nietzsche, van kardinaal Alfrink tot Anne Frank. „De vraag heeft me altijd geboeid: Wie is die Paulus eigenlijk? Ik heb me daarom laten meeslepen door zijn levensverhaal. Soms zit je wat te fantaseren: Wat zou z'n zus niet van hem hebben gedacht, die níét zo'n ervaring bij Damascus had?”

Joodse Paulus
Voor de auteur is Paulus in de eerste plaats een jood. Is het wellicht zijn voorliefde voor het jodendom die hem dit telkens doet benadrukken? „Ja, zo kun je het zeggen. Ik ben lang betrokken geweest bij het gesprek tussen jodendom en christendom. Als je jood bent, zit dat in je genen. Daarvan kun je geen afscheid nemen, zoals van je christelijk geloof. Zo was het ook met Paulus, denk ik. Hij ging soms ver in het relativeren van de thora, maar hij bleef echt jood. Als jood zag hij het als zijn eerste roeping om de heidenen bij het verhaal van Israël te betrekken”.

Paulus kwam juist in conflict met joden door de boodschap waarvan hij onder geen beding wilde afwijken: God brengt redding door Jezus Christus, de gekruisigde en opgestane Messias.
„Dat conflict overkwam hem eigenlijk. Paulus schreef zijn brieven vóór het uiteengaan van jodendom en christendom. Hij kon zich dat schisma eigenlijk niet voorstellen en wilde de joden niet van zich vervreemden. Hij relativeert de thora wel –en dat was een zeer gewaagde stap–, om de heidenen geen zwaar juk op te leggen, maar hij schaft haar niet af”. Voor prof. Den Heyer wringt er op dit punt iets. „Paulus stond in de spanning tussen zijn jood-zijn en de prediking van het heil voor de heidenen”. De oplossing die hij hiervoor bedacht, houdt voor de Kamper hoogleraar „iets van een raadsel”.

Deze visie op de 'joodse Paulus' heeft als consequentie dat Den Heyer „geen moment” gelooft dat de apostel Jezus als God zag. In zijn uiteenzetting over Filippensen 2:6-11 bijvoorbeeld schrijft hij dat Jezus „een mens was naar Gods hart. Zijn leerlingen bewaarden herinneringen dat hij zich nauw verbonden wist met God”. „Trouw aan God en zichzelf ging hij gehoorzaam de weg van het lijden. Die houding ontroert, maakt indruk op zijn volgelingen en wordt als 'voorbeeldig' ervaren. Ook in die zin kan worden gezegd dat Jezus 'voor ons' is gestorven”.

Is dit niet een erg magere exegese van Filippensen? Prof. dr. A. van de Beek pleitte al in zijn proefschrift en straks in zijn nieuwe boek “Jezus Kyrios” met name op grond van deze passage voor een 'hoge christologie'. Met de belijdenis van de godheid van Christus staat of valt volgens hem het christelijk geloof.
„Hierover kun je eindeloos discussiëren. De opvatting dat Jezus God was, klopt volgens mij niet in het denken van de jood Paulus. Het jodendom is monotheïstisch, kent slechts een God. Een leer van de Drie-eenheid vind ik ook niet bij Paulus terug”.

Onderstrepen
Paulus schreef brieven. Deze schijnbaar vanzelfsprekende zin wil prof. Den Heyer dik onderstrepen. Hij is wars van een dogmatische benadering van Paulus' brieven. „In de geschiedenis zijn uit de brieven allerlei stukjes gehaald, die samen de legpuzzel van de dogmatiek vormen”, is zijn overtuiging. „Zo werden de creatieve, maar ook tijdgebonden antwoorden op concrete vragen in de vroegchristelijke gemeente omgevormd tot een theologie die voor alle tijden geldig zou zijn”.

Als ik bijvoorbeeld de brieven aan de Korinthiërs lees, verduidelijkt de hoogleraar, bekruipt me wel eens het gevoel: Waar hebben we het eigenlijk over. „Het gaat over tempelprostitutie, over het eten van offervlees, over het huwelijk en zo nog wat onderwerpen. Terloops komen meer leerstellige zaken aan de orde. Niet de leer, maar het leven ging Paulus ter harte”. Hij verklaart dat tegen de achtergrond van zijn overtuiging dat Paulus echt jood was en bleef. „Het jodendom is een echte 'way of life'. Dat behoort elke religie volgens mij te zijn”.

Kameleon
?De brieven van de apostel zijn inderdaad gelegenheidsgeschriften, schreef Den Heyers voorganger prof. dr. H. Baarlink. Maar ze staan alle in dienst van Paulus' opdracht het evangelie van de verzoening te verkondigen, voegde hij eraan toe. Vanuit deze basisovertuiging sneed Paulus ethische problemen aan die voor de apostel zeer nauw samenhingen met de realiteit van Christus' verzoeningswerk.

Den Heyer keert de redenering om. „Paulus laat zijn overtuiging bepalen door wat hij tegenkomt. Hij heeft iets van een kameleon. Zijn denken ontwikkelde zich terwijl hij schreef. Gaandeweg ging hij uitdenken wat het visioen betekende dat hij bij Damascus van de opgewekte Jezus kreeg. Daarin was hij heel creatief. Afhankelijk van de situatie koos hij een ander gezichtspunt, tastend, zoekend en discussiërend”.

Het centrum van Paulus is voor de gereformeerde hoogleraar daarom „niet gemakkelijk te pakken. Paulus' denken is zo betrokken op de concrete situatie in de gemeenten, dat ik niet een tijdloze kern zie, die ook voor ons bepalend is. Paulus' visie op zaken als het huwelijk, seksualiteit en de plaats van de vrouw in de gemeente kunnen en willen we al helemaal niet meer delen”.

Verzoening
Deze historische invalshoek doet een aantal dogma's misschien wel wankelen, geeft de hoogleraar toe. Een daarvan is de klassieke verzoeningsleer, waartegen hij in “Verzoening” uitvoerig zijn bezwaren formuleerde. De studie veroorzaakte binnen de Gereformeerde Kerken grote onrust, die nog altijd niet is verdwenen.

Als kritisch antwoord schreef zijn voorganger prof. Baarlink de studie “Het evangelie van de verzoening”. In het slothoofdstuk onderstreepte hij de eenheid in het spreken over verzoening door het plaatsbekledend lijden en sterven van Jezus in het Nieuwe Testament. De studie heeft prof. Den Heyer evenwel niet overtuigd. „Baarlink heeft Paulus' brieven geactualiseerd naar het heden. Ik benadruk hun tijdgebondenheid”.

Volgens prof. Den Heyer voelde de vroegchristelijke gemeente deze tijdgebondenheid al als een bezwaar. „Men vervaardigde nieuwe, actuele brieven en schreef die aan Paulus toe”. De nieuwtestamenticus sluit hiermee aan bij de resultaten van het historisch-kritisch bijbelonderzoek. Moderne wetenschappers beschouwen immers vrijwel allen de brieven aan de gemeenten in Efeze en Kolosse en de tweede brief aan de gemeente in Thessalonica als 'onecht'.

Gecompliceerd
In zijn inleidend hoofdstuk noemt prof. Den Heyer de heidenapostel een „gecompliceerd en controversieel mens”. Deze terminologie komt geregeld in het boek terug. Vooral de brief aan de Romeinen vindt de hoogleraar een „uiterst gecompliceerd werkstuk”. „De lezer verdwaalt gemakkelijk in het doolhof van Paulus' speculaties”, lezen we elders in het boek.

Reacties van het kerkvolk en van studenten in Kampen brachten de auteur tot de conclusie dat Paulus' brieven „niet echt toegankelijk zijn. Ik kan mij niet voorstellen dat iemand zonder al die boeken over de culturele, sociale en godsdienstige achtergrond van het Romeinse rijk uit de eerste eeuw kan zeggen: Ik begrijp die brieven. Voor veel mensen is Paulus te moeilijk, te abstract, te dogmatisch en daarom een gesloten boek”.

Toch heeft de kerk eeuwen, lang voordat de enorme stroom wetenschappelijke lectuur over het Nieuwe Testament verscheen, Paulus' brieven gelezen, hem gezien als een apostel door wie God Zijn heilsboodschap openbaarde. Om die reden hebben in alle eeuwen mensen door het geloof voor Paulus' prediking gebogen.
„Als mensen het zo zien, denk ik: Nee, ik zie hem als een mensv die zich geroepen wist om met zijn visie op Jezus anderen te helpen en te overtuigen. Als je zegt: Wat hij allemaal schreef, is Gods Woord, zul je alle moeite doen om het te aanvaarden, ook als je het niet begrijpt. Vroeger hebben de mensen ermee geleefd, ja. Maar onze tijd heeft allerlei nieuwe vragen opgeroepen”.

Paulus' brieven werden vrijwel zonder discussie in de canon opgenomen, juist omdat de kerk er Gods heilsboodschap in beluisterde.
„Deze visie op de Bijbel kan ik niet delen. Daarmee verdwijnt ook de overtuiging dat Paulus' brieven gezaghebbend zijn voor alle tijden. Op die manier verlies je wat, maar je kunt ook vragen wat je wint. Het historisch onderzoek levert het beeld op van een fascinerende man, die steeds op zoek was. Hij was een echte pionier, die telkens nieuwe antwoorden zocht.

Met mijn boek probeer ik een zekere sympathie te wekken voor Paulus, die in de dogmatiek misschien wel heel populair is, maar niet in de beleving van de gewone man. Door het schrijven ben ikzelf meer dan ooit gefascineerd door de apostel. Hij is een uiterst belangrijk getuige van het vroege christendom”.

Hebt u net zo'n binding aan Paulus' brieven als Augustinus en Luther, voor wie het lezen van Romeinen een beslissend keerpunt in hun leven werd?
„Tja.., ik denk van wel, maar op een heel andere manier. Wat mij ontroert, is dat de mens Paulus zo veel voor zijn overtuiging overhad. Maar die gegrepenheid door zijn boodschap, zoals Augustinus en Luther, zodat het de grond werd van hun bestaan, heb ik niet. Dan zou je eerst moeten weten wat nu precies Paulus' boodschap was. Zo duidelijk is dat voor mij niet. Paulus ontdekte bij Damascus dat God door de opwekking van Jezus in de geschiedenis heeft ingegrepen. Dat verhaal van de bevrijding blijft boeien, geeft richting aan je leven. Die manier van denken raakt je diep”.

Op die conclusie lopen ook de 311 bladzijden over Paulus uit: „Het perspectief van Paulus' leven en denken blijft de moeite van het overwegen waard”, luidt de laatste overweging van prof. Den Heyer.