Recensie door H. J. Takken - 23 september 1998

Proefschrift van Van Overbeeke moet dialoog dienen

Aan de islam aangepast
christendom

Zitten moslims te wachten op christenen die geloven in een islamitisch acceptabele Jezus? Deze vraag rijst bij het lezen van het proefschrift van mevrouw Francien van Overbeeke-Rippen. Zij promoveerde aan de Nijmeegse universiteit op een vergelijkend godsdienstfilosofisch en theologisch onderzoek van de islam en het christendom.

Het boek getuigt van grote zorgvuldigheid bij de bestudering van de onderwerpen. Het bevat veel waardevol materiaal, waarbij geput is uit de boeken van vier bekende en gezaghebbende islamkenners (twee moslims en twee christenen). De grote struikelblokken voor moslims (en joden) –de drie-eenheid, de incarnatie en kruisiging van Jezus en Zijn Zoonschap van God– worden met een strakke logica, uitvoerig en diepgaand behandeld.

De conclusie van mevrouw Van Overbeeke is dat de kerk wel tot de belijdenis hiervan is gekomen zonder dat Jezus dit Zelf heeft geleerd. Wat Jezus dan wel heeft geleerd en welke weg Hij werkelijk is gegaan, wordt niet bijzonder duidelijk. Een harmonisatie van de mening van de vier auteurs ten aanzien van de kruisiging van Jezus, brengt de auteur tot de conclusie dat Jezus als mens wel gekruisigd is, maar dat God Zijn Geest toen uit Hem teruggetrokken had.

Het ene vers in de koran over de kruisiging van Jezus (soera 4:157) kan op deze manier gelezen worden. De grootste moeite die moslims met de kruisiging hebben wordt zo weggenomen, namelijk dat het gaat om Gods heilsplan en dat God Zelf in Zijn Zoon deze weg van de vernedering gaat. „Als God mens wordt, wat dan met het godsbestuur? Hoe kan God nog God zijn als Hij gelijk wordt aan een nietig, beperkt mens?” zo luidt de vaak gestelde vraag van moslims.

Mevrouw Van Overbeeke neemt met haar boek de angel van het probleem bij moslims ten aanzien van de kruisiging weg. Natuurlijk is er ook door anderen over deze indringende vragen veel nagedacht. Jammer is wel dat door de keuze van de schrijfster, behalve de mening van de vier auteurs, niet de mening en gedachten van bijvoorbeeld islamkenner Kenneth Cragg verwerkt zijn.

Over de opstanding merkt mevrouw Van Overbeeke kort op dat God Jezus heeft opgewekt en verhoogd. Maar we missen een verdere uitwerking van de betekenis hiervan. Hoe spreekt zij erover in het contact met moslims? Komt de opstanding in feite nog in het vizier? Of wordt ze behandeld als een opwekking uit de dood van de mens Jezus, slechts een mirakel van Godswege, zonder verdere betekenis? Dat zou dan in te passen zijn in de islamitische gedachtegang van een Jezus wiens leven omgeven is met allerlei wonderen.

Aanzet
Het boek “Overgave aan God – Navolging van Christus” kan stellig een aanzet geven tot een grondige doordenking van onze visie op de Bijbel en de koran, alsook op de belijdenisgeschriften. We zullen ons steeds weer rekenschap moeten geven van de hoop die in ons leeft, niet alleen met oude maar ook met nieuwe woorden. De verkondiging van het Evangelie onder moslims vraagt om een vertolking van de bijbelse boodschap en een verwoording van het christelijk geloof die weliswaar niet acceptabel voor moslims hoeft te zijn, maar wel door hen verstaan moet kunnen worden.

Wij komen daarbij niet tot dezelfde conclusies en opvattingen als de schrijfster. Zij maakt andere keuzes, bijvoorbeeld om zelf te bepalen wat wel godswoorden zijn (en dus betrouwbaar) en wat niet. Het is een dunne Bijbel die zij overhoudt. Tegelijk vult ze deze Schrift aan met godswoorden uit de koran. Want beide boeken zijn voor haar een bron van het goddelijke Woord.

Vanuit het gereformeerde belijden met het sterke beroep op het geheel van de Schrift en het unieke van de Schrift, dat wil zeggen de Bijbel, is het nodig antwoorden te formuleren op vragen van moslims, ons aangereikt via mevrouw Van Overbeeke of direct in de ontmoeting met hen.

Francien en Fatima
In het nu volgende stuk vindt u een impressie van wat in haar boek “Overgave aan God – Navolging van Christus” aan de orde komt in de vorm van een dialoogje tussen de schrijfster en een moslimvrouw.

„Francien, leuk dat je me bezoekt. Ik heb je gemist. 't Is veel te lang geleden dat we elkaar zagen. Ga zitten”.

„Dank je Fatima. Hoe gaat het? (Er wordt uitvoerig gesproken over ieders wel en wee…) Sorry dat ik je niet eerder heb kunnen bezoeken, Fatima, maar ik was te druk met het schrijven van een proefschrift. Het gaat daarin over jouw geloof en mijn geloof. Ik toon aan dat we in feite heel dicht bij elkaar staan. Wij zijn allemaal kinderen van Abraham. Zowel de koran als de Bijbel schrijven over Abraham. Er zijn wel enkele verschillen, maar die zijn gering en niet met elkaar in tegenspraak. Van daaruit ben ik verder gaan bestuderen wat wij geloven ten aanzien van God en Jezus Christus”.

„Wij geloven allemaal in God. Moslims hebben grote waardering voor christenen, de “mensen van het boek”, die heel dicht bij de moslims staan. Maar hoe kijk jij tegen Jezus aan? De koran zegt dat God één is en dat je die eenheid niet moet aantasten. Geloof jij ook dat Jezus de Zoon van God is?”

„Ik weet Fatima, dat jij daar moeite mee hebt. Ik ook trouwens. Christenen hebben dat altijd zo gezegd en je zult nog steeds christenen horen spreken van de drie-eenheid van God en de kruisiging van Jezus en zo, maar ik geloof dat een andere interpretatie van die woorden nodig is”.

„Wat bedoel je?”

„Nou, dat God ook voor mij één is. Jezus zelf heeft dat nadrukkelijk gezegd. Hij heeft zelf nooit gezegd dat hij de Zoon van God zou zijn. Dat hebben anderen Hem later in de mond gelegd. Als je in de Bijbel teksten zoekt over bijvoorbeeld de drie-eenheid en over een verzoenende dood van Jezus, vind je ze vooral bij Paulus. Die man predikte een heel andere leer dan Jezus. Die vergoddelijkte Jezus”.

„Kijk, dat heb ik altijd al gevonden. Ik heb je dat niet eerder willen zeggen, maar Paulus is voor ons echt zo iemand die de boodschap van Jezus heeft veranderd. Jammer dat jullie het oorspronkelijke boek van Jezus niet meer hebben”.

„Ik was er voortdurend mee bezig om te ontdekken welke woorden in de Bijbel oorspronkelijk van God zijn en wat menselijke toevoegingen zijn. Daar gaat mijn boek in feite over. Ik heb twee moslim- en twee christentheologen bestudeerd en die hebben mijn ogen geopend voor het feit dat wij geweldig veel gemeenschappelijk hebben, als je tenminste teruggaat naar de oorspronkelijke geschriften”.

„Dus jij erkent, net als wij, dat de oorspronkelijke geschriften verloren zijn geraakt of vervalst zijn. Wat vind jij van Jezus? Zie jij Hem ook als profeet, of is Hij meer dan profeet en geloof je dat Hij gekruisigd is?”

„Je moet me wel goed begrijpen, Fatima, ik geef aan veel christelijke woorden op grond van mijn wetenschappelijk onderzoek een nieuwe betekenis. Het westerse christendom is sterk beïnvloed door het Hellenistische en Griekse denken. Dat merk je aan de belijdenisgeschriften waar nog steeds aan vast gehouden wordt, maar die hopeloos verouderd zijn. Ik weet niet of je iets afweet van de verzoeningstheologie in de kerk? Jezus zou volgens die theorie Zijn bloed gegeven hebben, zeg maar Zijn leven, om mensen te redden van de eeuwige dood. Daar is de laatste tijd veel over te doen geweest. Hierdoor is er als het ware een sluier gelegd over de ware Jezus. Het is dringend nodig dat de kerk haar geloof hierin opnieuw verwoordt. Daar heb ik met mijn boek bij willen helpen. En eerlijk gezegd heeft de studie van de islam mij daarbij geholpen”.

„Dus jij gelooft niet in een gekruisigde Jezus?”

„Daar is niet zo gemakkelijk een antwoord op te geven. De Bijbel en de koran zijn er ook niet zo duidelijk over. Ik probeer de verschillende teksten recht te doen en kom tot de conclusie dat niet de Masieh Isa (Jezus de Messias), maar wel de méns Jezus gedood is. Dat wat Jezus tot gezalfde met de geest van God maakte, nam God tot Zich terug. Zo lees ik het in de koran en zo lees ik het in de Bijbel”.

„Geloof jij in Mohammed?”

„Ik zou mij schamen als ik zou zeggen dat hij geen profeet van God is. Juist omdat christenen hem niet erkenden, hebben moslims en christenen eeuwenlang tegenover elkaar gestaan. Ik geloof dat ook Mohammed boodschapper van God was en dat de islam een openbaring van God is”.

„Francien, misschien een gekke vraag, maar waarom ben je geen moslim?”

Acceptabel
U zult begrijpen dat het hierboven om een gefingeerd gesprek gaat, waarbij ik mevrouw Francien van Overbeeke woorden in de mond heb gelegd. Toch heb ik geprobeerd een reële weergave te geven van een gesprek dat zou hebben kunnen plaatsvinden. Mevrouw Van Overbeeke schrijft over woorden die Jezus in de mond gelegd zouden zijn, dus de methode is haar bekend.

Het slot van de dialoog heb ik niet vermeld, eenvoudig omdat ik geen idee heb wat Franciens antwoord op de vraag van Fatima zou zijn. Een belangrijke vraag is of het boek werkelijk het gesprek aan de basis tussen moslims en christenen dient. Met andere woorden: zitten moslims te wachten op christenen die geloven in een islamitisch acceptabele Jezus? De verwonderde vraag van Fatima aan het eind is niet ondenkbaar.