Dr. Paul Maier permitteert zich in historische roman geen vrijheden met feiten

Pilatus, een prefect die soms twijfelt

De bekendste Romein uit de Bijbel is Pontius Pilatus. Als prefect van Judea, de vertegenwoordiger van de bezettende macht, speelt hij een hoofdrol tijdens de berechting en kruisiging van Jezus. Over de persoon Pilatus, zijn tijd in Judea, zijn moeizame omgang met de Joden en ook zijn leven na zijn gedwongen vertrek schreef de Amerikaanse hoogleraar Paul Maier een uitvoerige historische roman.

Maar weinig mensen zullen bij de naam Pontius Pilatus denken aan een krachtig bestuurder. De meesten die het verhaal in de vier evangeliën kennen, vinden hem zwak of zelfs lafhartig. Pilatus lijkt een speelbal te zijn van de Joden en hun priesters en lijkt niet moedig genoeg om een onschuldige verdachte vrij te spreken. Toch wordt in historische werken ook wel anders over hem gesproken.

Over Pilatus is bijzonder weinig bronnenmateriaal te vinden. Behalve in de beschrijving van de berechting en de kruisiging wordt Pilatus in het Nieuwe Testament nauwelijks genoemd. Ook daarbuiten is vrijwel niets over hem te vinden. Alleen Flavius Josephus en Philo van Alexandrië –de laatste is een tijdgenoot van Jezus en de eerste leefde een generatie later– schrijven een aantal korte passages over hem. Van Pilatus' leven voordat hij prefect van Judea werd en na die periode is zelfs helemaal niets bekend.

Historisch betrouwbaar
Ondanks de minimale gegevens schreef dr. Paul Maier een historische roman van meer dan 400 pagina's. Het boek verscheen al in 1968 in Amerika, maar is recent in vertaling op de Nederlandse markt gebracht. Een eerdere vertaling van Maier, ”Brand in Rome”, verkocht goed.

De Amerikaan leverde geen geringe prestatie, want hij heeft zich zo veel mogelijk beperkt tot wat over Pilatus terug te vinden is en zo weinig mogelijk nieuwe geschiedenissen toegevoegd. Hij is hierin geslaagd, mede door zijn enorme kennis van het leven in de eerste eeuw van onze jaartelling in zowel Israël als Rome.

Het boek gaat over de bouw van aquaducten, de levensomstandigheden van de keizers Tiberius en Caligula, de scheepvaart op de Middellandse Zee, de politieke intriges in alle hoeken van het keizerrijk en ook over de dagelijkse strijd van de Joden tegen de Romeinse overheersing en hun pogingen onder die omstandigheden alle wetten te blijven houden. Het vergt enorm veel kennis om daarover een historisch betrouwbaar boek te schrijven. Wie Maiers pil leest, krijgt een tijdsbeeld van zowel het politieke strijdgewoel in Rome als van de verbeten strijd die de Joden voerden om hun eigenheid te bewaren.

Hoofdman Cornelius
De roman bestrijkt de periode van de jaren 26 tot en met 44 na Christus. Het verhaal beschrijft Pontius Pilatus en zijn vrouw Procula vanaf zijn aanstelling tot prefect van Judea in het jaar 26 tot en met de dood van Agrippa in het jaar 44. Achtereenvolgens beschrijft Maier Pilatus' reis naar Judea, zijn pogingen de Romeinse macht daar te laten gelden zonder een burgeroorlog te veroorzaken, zijn vete met de familie van Herodes, de opkomst en dood van Johannes de Doper, Pilatus' eerste contact met de geruchten over Jezus, Zijn berechting en kruisiging en enige jaren daarna het gedwongen vertrek van Pilatus na de gewelddadige verjaging van gewapende Samaritanen bij de berg Gerizim. De laatste hoofdstukken beschrijven Pilatus' terugreis, zijn ontmoeting met keizer Gaius Caligula en zijn betrokkenheid bij de poging de republiek te herstellen na de moord op Caligula in het jaar 41.

Het boek eindigt met een nieuwe ontmoeting van Pilatus met zijn vriend uit Judea: de centurio (hoofdman over honderd) Cornelius. Tijdens dit bezoek, vlak na de dood van Agrippa in het jaar 44, vertelt Cornelius Pilatus dat hij volgeling van Jezus, dus christen is geworden.

De roman wordt hoofdzakelijk beschreven uit het perspectief van Pilatus. Pilatus is aanwezig als gast van Herodes wanneer Salome om het hoofd van Johannes de Doper vraagt, hij is bij keizer Tiberius als deze bijna omkomt door een aardverschuiving en hij kijkt uit de verte toe als keizer Caligula wordt vermoord. Of Pilatus werkelijk al die bijzondere gebeurtenissen heeft meegemaakt is uiteraard onbekend, zelfs onwaarschijnlijk.

Vaart
Toch geeft deze keuze van Maier vaart aan het boek. Hoewel hij in zijn inleiding aangeeft dat hij „zich geen vrijheden heeft gepermitteerd met de feiten”, moest hij natuurlijk ook keuzes maken. Sommige daarvan zijn aanvechtbaar. Zo gaat Maier ervan uit dat Pilatus plaatsvervangend commandant van de pretoriaanse garde was (de garde die Rome beschermde) en dat hij door zijn commandant Lucius Aelius Seianus werd voorgedragen voor de post van prefect. Als Seianus in het jaar 31 ten val wordt gebracht en vermoord, zou Pilatus' positie daarmee ook sterk onder druk gekomen zijn.

Dat zou zijn voorzichtige en ook wel laffe gedrag tijdens de berechting van Jezus verklaren. Pilatus zou bang zijn voor opstand omdat hij nauwlettend vanuit Rome werd gevolgd. In recente publicaties over Pilatus (onder andere de biografie van H. K. Bond uit 1998) wordt aan deze –overigens al oude– theorie getwijfeld. Of Pilatus Seianus gekend heeft is niet zeker.

Maier heeft echter een enorme hoeveelheid historisch materiaal verwerkt tot wat hij zelf een „documentaire roman” noemt. Een roman die tegelijk als weergave van historische gebeurtenissen boeit en indruk maakt.

Geen heilige
Boeiend is het boek ook door de manier waarop Maier het christelijk geloof erin heeft verwerkt. Pilatus' vrouw Procula wordt als vrome vrouw tegenover haar antireligieuze man geplaatst. Haar groeiende sympathie voor het Joodse geloof is een ergernis voor Pilatus. De sympathie groeit nog meer als de centurio Cornelius komt en later met een Joodse vrouw trouwt.

De geruchten over Jezus ergeren Pilatus en boeien Procula, die Jezus tot op de dag van de kruisiging blijft verdedigen. De dag van de kruisiging leidt tot een conflict in hun huwelijk. Daarna blijven via haar en Cornelius de geruchten over opstanding en hemelvaart en over het blijvend geloof in Jezus tot Pilatus doordringen. Ze storen de oud-prefect, die toch al moeite heeft met zijn ontslag en ambteloos burgerschap. Echte verandering vindt niet plaats bij Pilatus, wel voelt de lezer dat Pilatus soms twijfelt.

Maier heeft er niet voor gekozen om van Pilatus een heilige te maken, zoals de kerk van Ethiopië heeft gedaan. Daardoor is de persoon van Pilatus ondanks alle keuzes die Maier moest maken in hoofdlijn geloofwaardig gebleven. Met name door de manier waarop hij de lijn van het christendom in het verhaal heeft ingebracht, blijft het boek boeien, ook als het verhaal verdergaat dan de tijd die in de evangeliën beschreven is. Door zijn enorme kennis van de Romeinse en de Joodse wereld te gebruiken en doordat hij zo veel als mogelijk recht doet aan de tekst van het Nieuwe Testament, heeft Maier een bijzonder leesbaar boek geschreven, dat de tijd van Jezus' rondwandeling op aarde en het begin van de christelijke kerk in een breed kader plaatst.