Inleiding op wijsbegeerte voor niet-filosofen

Gesprekken met een vreemde stam

De ethiek houdt zich van oudsher bezig met de vraag wat goed en fout is. Een mooie manier om de rijke traditie van ethische gedachten overzichtelijk aan een niet-filosofisch publiek te introduceren, is in de vorm van een spannende filosofische roman. ”De Wereld van Sofie” van Jostein Gaardner was indertijd een groot succes. Het boek ”Ethiek: Reis naar het land van goed en kwaad” van Brenda Almond is met dezelfde intentie geschreven.

Almond wil op een speelse manier een inleiding tot de ethiek bieden. Een verdwaalde reiziger, een vrouw, komt in contact met een onbekend volk dat op geen enkele manier onze wereld kent. Zij voert met de stamleden diepgaande gesprekken over de normen en waarden die in de loop van de westerse geschiedenis onze cultuur gevormd hebben. De gesprekken gaan over de klassieke vragen –de vrije wil, verantwoordelijkheid, autoriteit en relativisme– maar ook over hedendaagse vragen met betrekking tot huwelijk, abortus en dierenrechten.

De aankondiging dat deze gesprekken in een spannende roman worden weergeven, moet een garantie voor het verkoopsucces van het boek zijn. Inleidingen in de ethiek zijn genoeg te koop. In tegenstelling tot de eenvoudige verhaalstijl van Jostein Gaardner, lukt het Brenda Almond echter niet om de filosofie in het genre van een roman te presenteren. Ieder hoofdstuk begint met een korte ontmoeting tussen de reiziger en een lid van de stam. Deze fantasieloze stukjes vormen de inleiding op het te behandelen probleem van het hoofdstuk. Maar dan schakelt de auteur al snel over op een stijl die meer het gevoel geeft dat je in de collegebank zit dan rond een knappend kampvuur bij een vreemde volksstam.

Utilitarisme
Het boek is dan ook geen verhaaltje voor het slapen gaan. Het vergt een behoorlijke inspanning van de lezer. Gelukkig brengt de moeilijkheidsgraad van het boek ook een belangrijk voordeel met zich mee ten opzichte van filosofische romans. Na het lezen van ”De Wereld van Sofie” ben je niet veel wijzer, maar na het lezen van dit boek wel. Het biedt een schat aan inzichten over de vele ethische kwesties die er zijn.

Almond besteedt daarbij veel aandacht aan de theorie van het utilitarisme, omdat deze erg populair is. Deze theorie stelt dat het hoogste doel van de moraliteit het vergroten van het geluk is. Niet alleen stelt deze theorie het resultaat van de handeling primair, ze meent ook daardoor een meetbare of rationele theorie te geven waarmee iedereen eenvoudig kan bepalen in hoeverre zijn geluk gerealiseerd is.

Almond laat zien dat deze theorie in filosofische zin uiterst beperkt is en ook tal van praktische problemen oplevert. Zo is in het utilitarisme de ethische rechtvaardiging verschoven van het principe (bijvoorbeeld dat je niet mag doden) naar het resultaat (onschuldig doden kan gerechtvaardigd zijn als dit het geluk vergroot). Ook stapt deze theorie over tal van filosofische kwesties heen. Zijn ethische regels afspraken tussen mensen of het resultaat van een natuurwet of goddelijk gebod? Het antwoord op die vraag heeft consequenties voor de ethiek.

Uitdaging
De auteur hanteert in het boek een heldere, analytische stijl bij het presenteren van de problemen. Van de fundamentele vragen over de aard en de theorievorming van de ethiek tot aan de toegepaste ethiek. Zo vond ik het hoofdstuk over medische ethiek plezierig om te lezen. Niet alleen situeert en bakent ze het onderwerp goed af, ze houdt ook tal van argumenten tegen het licht die wezenlijk tot denken aanzetten. Almond biedt veel inzicht in de complexiteit van het debat en laat voortdurend de diepere consequenties van verschillende standpunten zien, ook al neemt ze uiteindelijk zelf geen definitief standpunt in.

Het boek van Almond is ondanks de mislukte pretentie van een filosofische roman een prettig boek om te lezen. Bij elk besproken onderwerp heeft ze met korte toelichting een uitvoerige literatuurverwijzing geplaatst voor als de lezer de smaak te pakken heeft. Wie graag kennis wil maken met wijsgerige ethiek en daarbij ook nog eens uitgedaagd wil worden, is het een uitstekend werk als inleiding. Het is alleen jammer dat ze met de hedendaagse problematiek sterk leunt op Engelstalige filosofen. Een beetje meer inzicht van wat ze in Duitsland en Frankrijk vandaag de dag over ethiek denken, zou een nog betere inleiding gegeven hebben.