Verrast door een zware noordooster

't Is een oude landkaart, die hij op zijn studeerkamer heeft hangen. Editie Malmberg, met gekleurde lijnen die de reizen van Paulus markeren. Meijer is er trots op. „Mijn vader gebruikte de kaart voor zijn geschiedenislessen.” Vele jaren later verhuisde de kaart naar de studeerkamer van de historicus. Daar hangt hij nog steeds. Stukje nostalgie dat nog altijd zijn werk doet. Tijdens het gesprek over Paulus' reizen springt de Amsterdamse hoogleraar oude geschiedenis diverse keren van zijn stoel en wijst, als een echt docent, aan waarover de 'les' gaat. 

„Als kind spraken Paulus' reizen niet echt tot mijn verbeelding”, geeft Fik Meijer toe. „Wij katholieken hadden ook een slechte bijbelkennis. Onze kerkleiders hebben de catechismus uitgevonden en daar deden we het dan mee.” 

De belangstelling voor de apostel kwam van een heel andere kant. Verrassende woorden vallen: sportduiken, wandelen, zeilen. Meijer is een verwoed wandelaar, maar nam ook deel aan een Amerikaanse expeditie voor de kust van Turkije. Daar lagen twee oude Romeinse scheepswrakken. Buitengewoon interessant voor een hoogleraar die zich specialiseerde in de zeegeschiedenis. 

Verlanglijstje
Het plan voor een boek over Paulus' zeereizen spookt al langere tijd door Meijers hoofd. Door de vertaling van Flavius Josephus' ”Oude geschiedenis van de Joden”, samen met prof. dr. Marinus Wes, moest de wens een aantal jaren genoegen nemen met een tweede plaats op het verlanglijstje. Maar de reis van de apostel naar Rome liet hem niet los. Te begrijpen, Josephus leed ook schipbreuk. 

In een gesprek met deze krant in februari 1997 vertelde Meijer dat hij voor het boek over Paulus' reizen graag langs alle plaatsen wilde waar Paulus is geweest. In een oud vrachtschip. 

En, dat is gebeurd? 
„Nee, voor het begrijpen van de reis was het niet nodig. Het was meer het avontuurlijke om in zo'n oud schip Paulus na te reizen. Ik wil dat eigenlijk nog wel.” 

Graanschepen
Meijer heeft voor zijn nieuwste boek wel de belangrijkste havens bezocht die de schepen waarop Paulus voer aandeden. 

Caesarea bijvoorbeeld, waar de reis begon. De snelste weg naar Rome, vertelt hij, was over land naar Alexandrië en vervolgens aan boord van een van de grote graanschepen die naar Rome voeren. In twee maanden kon je in Rome zijn. Het probleem was echter –het liep al tegen september– dat de laatste graanschepen vertrokken waren. 

De hoofdman die Paulus begeleidde, scheepte in op een ranke koopvaarder. Het eerste traject naar Sidon verliep voorspoedig. Meijer berekende een snelheid van bijna 3 knopen. „Een zwak tot matig windje zal er wel gestaan hebben, uit zuidelijke richting.” 

In Sidon, een centrum van internationale handel, legde de schipper aan, waarschijnlijk om er handel te drijven en water en voedsel in te nemen. In Myra in Lycië (het zuiden van het huidige Turkije) vond de hoofdman een vrachtschip uit Alexandrië, dat op weg was naar Rome. Vond de eerste schipper het te gevaarlijk om met de herfststormen voor de deur verder te varen, zodat de hoofdman een ander schip moest opzoeken? 

Primitief
Aan boord van het Alexandrijnse vrachtschip bevonden zich 276 passagiers. Dus moet het wel een groot schip geweest zijn, concluderen velen. Niet, denkt Meijer. „Een doorsnee vrachtschip bood passagiers een primitieve accommodatie, soms niet meer dan enkele vierkante meters per persoon. Het schip zal zo'n 35 à 40 meter geweest zijn, met een laadvermogen van 300 tot 400 ton. 

Was het sowieso veilig om zo half oktober –het vasten op Grote Verzoendag was net achter de rug– uit te varen? Meijer vindt van wel. „Pas in de loop van november namen de risico's snel toe, maar dan zou het schip, als alles naar wens verliep, allang onder de kust van Sicilië of Italië zijn.” 

De reis naar Kreta verliep minder voorspoedig, zodat de schipper er toch voor koos niet verder naar Rome te varen, maar op het eiland te overwinteren. Dat betekende een verlies aan inkomsten, maar de schipper wilde blijkbaar geen ondoordachte risico's nemen. 

Voor de kust van Kreta raadde Paulus aan om in Schone Havens te overwinteren. Dat de schipper niet naar hem luisterde, vindt Meijer terecht. De tekst van Handelingen laat weten dat de haven niet geschikt was om te overwinteren. En dat is zo, concludeerde de auteur toen hij de plaats met eigen ogen aan een inspectie onderwierp. 

De haven Phoinix, slechts 65 zeemijl ten westen van Schone Havens, bood juist een uitstekende beschutting tegen de winterse noordelijke en oostelijke winden. Met de zuidenwind die opstak, zou het een etmaal varen zijn. Een opstekende zuidenwind was echter ook een voorbode van zwaar weer. De snelheid waarmee de noordoosterstorm Eurakylon opstak, moet de schipper wel hebben verrast, vermoedt Meijer. 

Het gevolg is bekend. Het schip dreef in zeer hoog tempo af, zodat de scheepslieden bang waren te stranden op de Grote Syrte, de verraderlijke zandbanken voor de Afrikaanse kust. Veel middelen om dat te voorkomen had de schipper niet, stelt Meijer vast. Hij kon alleen proberen de vaart uit het schip te halen. Dat deed de schipper door een zogeheten drijfanker uit te werpen. Op deze manier vertaalde ook Luther het Griekse woord ”skeuos”. De Statenvertaling vertaalde „streken zij het zeil” maar Meijer volgt liever de interpretatie van Luther. 

Foute beslissing
We hadden niet van Kreta weg moeten varen, merkte Paulus vervolgens op. „Ik denk”, zegt Meijer, „dat Paulus niet geweten heeft wat de plannen van de schipper waren. Hij ziet het resultaat –het schip raakt steeds verder van Kreta af– en concludeert dat het een foute beslissing was om verder te varen. Ik zou de reactie van de schipper op wat Paulus zei wel hebben willen horen.” 

Na een zware tocht komt het schip uiteindelijk bij Malta terecht. Meijer spreekt liever van een stranding op het eiland dan van een schipbreuk. Aanleiding voor deze overtuiging is een Grieks woord in Handelingen 27:41. De zeelieden lieten het schip op een zandbank lopen, vertaalt Meijer. „Dat zal wel niet zo gemakkelijk gegaan zijn, maar het is minder dramatisch dan vaak gedacht wordt.” 

Welke indruk maakten de acties van de zeelieden om het schip te behouden op u? 
„Ik denk dat de schipper zeer kundig was. Technische fouten heeft hij niet gemaakt. Uit de tekst krijg ik ook niet de indruk dat de scheepslui vertwijfeld waren. Wel de passagiers. Ik zou daarom wat meer begrip willen vragen voor de handelwijze van de zeelieden.” 

Vertellijnen
Waarom, ging Meijer zich afvragen, heeft Paulus, een gevangene, zo'n belangrijke plaats in het verhaal, terwijl de schipper niet een keer aan het woord komt? 

In Handelingen vallen twee vertellijnen op, doceert de hoogleraar. Het eigenlijke reisverhaal en het optreden van Paulus. „Ik denk dat Lukas een oorspronkelijk reisverslag, vermoedelijk van Silas, bewerkt heeft door licht te laten vallen op de persoon van Paulus. In Lukas' ogen is Paulus de man van wie God Zich bediende om de redding van het schip te bewerken. Hij wilde aantonen dat Paulus onder alle omstandigheden, zelfs tijdens de moeilijke overtocht, zijn geloof uitdroeg.” 

Komen we met zulke theorieën dichter bij de kern van Paulus' prediking? 
„Ik heb de zeereis bekeken vanuit mijn kennis van de zeegeschiedenis. Over Paulus' prediking en theologie weten anderen veel meer af. Wel ben ik onder de indruk geraakt van zijn zelfopoffering. In alle opzichten was hij zeer gedreven voor de zaak van zijn Meester.” 

Als je de tekst uitsluitend wetenschappelijk-historisch benadert, kun je ook verwijderd raken van Paulus' boodschap. 
„Dat kan. Ik benader de tekst uit Handelingen op dezelfde manier als alle historische teksten, met waardering, inlevingsvermogen, maar niet vanuit de gedachte dat ze door de Heilige Geest is geïnspireerd. Daar kan ik ook weinig mee. Ik kan me voorstellen dat zo'n seculiere benadering voor sommigen een bezwaar is.” 

Prestatie
De tekst van Paulus' reis naar Rome in de laatste hoofdstukken van Handelingen kan Meijer zo zachtjesaan wel dromen. „Nee, ik droom er niet over, ik slaap goed.” De hoogleraar zit al wel te dagdromen. Want er zijn nog drie reizen van Paulus. 

Onmiddellijk steekt Meijer van wal. „Ik ben enorm onder de indruk van Paulus' fysieke prestaties. 7000 kilometer heeft hij gelopen. Er wordt gezegd dat hij 40 kilometer per dag liep. Uitgesloten. Dat lukt nooit op de houten zolen uit die tijd. Wij lopen op onze Nikes die afstand tijdens de Nijmeegse Vierdaagse. Mooi landschap, 's avonds een hotelletje. Maar dat werkte zo niet in het hoogland van Anatolië. Twintig kilometer per dag, meer zal Paulus niet gelopen hebben. Alleen al te voet is hij in totaal een jaar onderweg geweest. En dan is hij nog ziek geweest, dat kun je afleiden uit Galaten 4:13. Verbaast me niets. Het kan daar in de hooglanden stevig vriezen. 

De zendingsreizen zijn wel anders beschreven dan de zeereis naar Rome. Heel kort, zakelijk. Maar toch komen er interessante vragen boven. Waarom reisde Paulus niet langs de kust, maar trok hij de binnenlanden van Galatië in, naar onbetekenende plaatsjes als Lystre en Derbe? Ik denk...” 

Dit wordt weer een compleet verhaal. 
„'t Is waar, ik ben nog lang niet klaar.”