Recensie door drs. M. A. de Ronde - 16 december 1998 Treiterende werknemer heeft slachtoffer nodig Een gevecht om
staande te blijvenSteeds duidelijker blijkt dat stress niet alleen met de hoeveelheid en de inhoud van het werk te maken heeft. Ook de sfeer en de sociale verhoudingen waarin het werk gedaan moet worden, zijn belangrijke factoren. In veel situaties van ziekteverzuim en overspannen-zijn spelen verstoorde arbeidsrelaties een doorslaggevende rol. Kort na elkaar verschenen drie boeken die, elk met een eigen toespitsing, op dit probleem ingaan. Psychiater Rigo van Meer richt in “Overspannen door je baas” de schijnwerpers op de rol van de leidinggevende. In zijn praktijk merkt hij dat systematisch negatief gedrag van de leidinggevende ten opzichte van zijn medewerkers dramatische gevolgen kan hebben. De psychiater schrijft zijn boek om de lezer inzicht in het probleem van „bazenstress” te geven. Het slachtoffer kan daardoor in een vroeg stadium ingrijpen. Het belangrijkste kenmerk van bazenstress is dat inzet en betrokkenheid systematisch 'beloond' worden met afkeurende en afwijzende reacties. Het werk van het slachtoffer deugt niet. Hij wordt publiekelijk voor schut gezet of bijvoorbeeld in aanwezigheid van de klant gecorrigeerd. De chef keurt ideeën af maar blijkt die later zelf te gebruiken. Hij geeft het slachtoffer op onredelijke wijze de schuld van problemen van het bedrijf. Hij heeft zogezegd „de pik op je”. Het zijn met name de toegewijde en gewetensvolle medewerkers, die zich verbonden voelen met het werk en het bedrijf, die van deze praktijken het slachtoffer worden. Juist omdat ze veel waarde hechten aan hun werk, zijn ze kwetsbaar. Het gevolg is dat ze zich niet zomaar ziek melden of van werkkring veranderen. Afhaken zou een belangrijk verlies aan zingeving voor hen betekenen. Daarom blijven ze en verdragen ze het onredelijke gedrag van de baas. Lusteloos
Ondertussen eist het wel zijn tol. Mensen kunnen de spanning tussen betrokkenheid op het werk en onredelijke afwijzing door de leidinggevende niet eindeloos doorstaan. Het is een gevecht om staande te blijven. Stapje voor stapje wordt de energie opgebruikt en het gevoel van eigenwaarde ondermijnd. Het slachtoffer blijft (steeds langer) piekeren over voorvallen en ligt 's nachts soms uren te 'malen' over het gedrag van zijn baas. 's Morgens is hij eindeloos vermoeid en lusteloos. De vrije zaterdag en zondag zijn te kort om weer op krachten te komen. Deze periode van toenemende uitputting duurt totdat een kritiek punt bereikt is. Dan lijkt het laatste restje energie te zijn opgebruikt. De veerkracht is gedaald tot nul. Dat is het punt waarop de geplaagde medewerker (vaak juist vlak na een korte periode van rust) instort. In korte tijd verslechtert de psychische toestand sterk. Heftige emotionele labiliteit, sterke angstgevoelens en malende gedachten rond het werk. Het zal lang duren voordat de persoon deze ernstige situatie te boven komt. Na het moment van 'afknappen' komt het herstel slechts langzaam op gang. Het kan jaren duren voordat hij zijn normale evenwicht en levensritme weer terugvindt. Op zijn (meestal nieuwe) werkplek zal hij zich terughoudender en voorzichtiger opstellen. Roddelen
Het zijn niet alleen de leidinggevenden die het leven van een medewerker zuur kunnen maken. Het kunnen ook collega's zijn die zich individueel of als groep schuldig maken aan het systematisch uitoefenen van psychisch, fysiek of seksueel geweld ten opzichte van een persoon die zich daartegen niet (meer) kan verdedigen. Bob van der Meer, die zich eerder verdiepte in pesten op school, heeft er een informatief boekje aan gewijd. De cijfers die hij geeft, zijn indrukwekkend. In Nederland lijden ongeveer 250.000 personen dagelijks onder deze druk. Een op de vier werknemers krijgt in zijn werkzaam leven te maken met pesters. Vooral gevoelige mensen die op de een of andere manier 'anders' zijn, lopen risico. Pesten gebeurt op veel verschillende manieren: seksuele handtastelijkheden, het verstoppen van spullen, het maken van zeer nadelige werkschema's en roosters, roddelen, treiteren, isoleren. Dit alles maakt het werk tot een onmogelijkheid. Maar niemand doet zijn mond open. Rond het pesten is het zwijgen kenmerkend. Er zijn pesters. Er zijn slachtoffers. Er is altijd ook een groep omstanders die (meer of minder op de hoogte) hun ogen dichtdoen en niet willen weten wat er gebeurt. Zij zwijgen uit angst zelf slachtoffer te worden. Het slachtoffer zelf zwijgt ook: bang voor represailles. De baas die zijn medewerker het ziekteverzuim in jaagt en de collega die zijn medewerker systematisch wegtreitert, worden gekenmerkt door een lage sociale intelligentie. Zij voelen niet aan wat ze aanrichten en begrijpen dus niet wat ze veroorzaken. Pesters hebben een sterke behoefte aan dominantie en kunnen slecht tegen kritiek. Zij hebben een slachtoffer nodig om zichzelf te bewijzen, en vinden er altijd wel een. Ethische stress
Iets anders ligt het met stress als gevolg van moeilijke morele dilemma's. Overspannenheid kan veroorzaakt worden door psychische terreur in de werksituatie, maar ook door 'onmogelijke' ethische dilemma's. Herman Siebens schreef daar een interessant boek over. Hij gaat vooral in op de problematiek van “Whitle Blowing”: het uit de school klappen over verwerpelijke activiteiten van het bedrijf waar je werkt. Wat doe je als je weet dat er in de onderneming gefraudeerd wordt? Of: Hoe stel je je op als allochtonen systematisch worden gediscrimineerd? Kenmerkend voor “ethische stress” is het innerlijke conflict tussen eigen morele standaarden en de angst voor represailles als je de misstanden aan de orde stelt. De gevolgen van het aanhangig maken van misstanden in een organisatie kunnen groot zijn. Niet zelden leidt het tot het systematisch wegpesten van de desbetreffende persoon, met alle ingrijpende gevolgen van dien. Boodschap
De belangrijkste boodschap van de auteurs aan de slachtoffers luidt: Kom op voor jezelf. Zorg dat je weerbaar bent. Dat kan bijvoorbeeld door alles wat er gebeurt schriftelijk vast te leggen. Op zo'n manier ontstaat er systematisch bewijsmateriaal om de zaak aan de orde te stellen. Zitting nemen in de ondernemingsraad, lid worden van een vakorganisatie en het afsluiten van een verzekering voor rechtsbijstand zijn andere wegen die worden genoemd om uit de slachtofferrol te komen. Deze middelen geven de betrokken persoon niet alleen juridische dekking, maar ook mentale kracht. Soms is hulp nodig om de traumatische ervaringen te verwerken. Vooral als het niet lukt om zelfstandig afstand te nemen van de gebeurtenissen, waardoor zij het alledaagse leven blijven bepalen, is het zinvol om therapeutisch hulp te zoeken. Een therapeut kan helpen bij het emotioneel loskomen van de negatieve ervaringen en het hervinden van een nieuw zelfvertrouwen. Vandaaruit kan een nieuwe oriëntatie op arbeid en beroep plaatsvinden. | 