Mogelijkheden en beperkingen klassieke psychoanalyse

Een scala van wensen en behoeften

Psychoanalyse is een zeer ingrijpende behandeling. Zij duurt vaak vijf tot zeven jaar. Aan de hand van de behandelgeschiedenis van zes analysanten heeft Frans Schalkwijk met andere auteurs de psychoanalyse voor leken weergegeven.

„Psychoanalytici kijken vaak naar situaties vanuit de idee dat pessimisme hetzelfde is als optimisme, alleen beter geïnformeerd. De grondlegger van de psychoanalyse, Sigmund Freud, formuleerde min of meer schertsend als behandeldoel neurotische ellende te veranderen door gewone ellende. Psychoanalytici gaan ervan uit dat de mens zijn eigen leven betekenis en vorm geeft en dat daarbij voortdurend allerlei conflicten, frustraties en angsten ontstaan rond de verschillende behoeften en wensen die hij tracht te verwezenlijken. In de klassieke analyse zijn dat seksuele en agressieve biologische driften, maar tegenwoordig gaan we ervan uit dat deze behoeften deel uitmaken van een breed scala van wensen en behoeften. Minstens net zo belangrijke drijfveren zijn de behoeften aan veiligheid, gehechtheid, autonomie, macht, geldingsdrang of controle. Voor al die meer of minder zware botsingen van behoeften zoekt de mens veelal onbewust naar oplossingen die een compromis vormen. Sommige zijn zeer adequaat, andere zijn vooral belemmerend en inperkend.”

Met dit uitvoerige citaat wil ik de lezer een indruk geven van de wijze waarop Schalkwijk en zijn medeauteurs ”Het diepst van je gevoel, in psychoanalyse”, een uitstekend verzorgd boek, voor leken hebben opgezet. De lezer moet niet terugschrikken voor vaktermen, want alle begrippen worden helder uiteengezet aan de hand van de behandelgeschiedenis van een zestal analysanten. Deze behandelingen werden door de vijf medeauteurs gegeven, waarbij het, terwille van de anonimiteit van de analysanten, niet duidelijk wordt welke therapeut welke analysant behandelde. Telkens gaat het om klassiek analytische behandelingen van vier of vijf dagen per week drie kwartier, waarbij de analysant, zoals de behandelde persoon consequent genoemd wordt, in principe op een bank ligt, waar de analyticus achter zit, zodat de analysant hem of haar niet kan zien.

Overdracht
De analysant heeft hierbij de opdracht om vrijuit alles wat hem of haar invalt te zeggen. Dit zeggen kan worden aangemoedigd door verder vragen van de analyticus naar wat de analysant verder invalt, bijvoorbeeld bij een bepaalde droom. De analyticus zal niet gauw zeggen wat hij als achterliggende oorzaak van deze invallen vermoedt. Met deze duidingen zijn analytici voorzichtig, omdat de analysant er rijp voor moet zijn om ze te kunnen aanvaarden. De analysant heeft hier vaak moeite mee, vanwege weerstand die hij tegen het zich bewust worden van bepaalde problemen heeft.

Die weerstand ontstaat doordat hij, vaak in zijn allervroegste kinderjaren, in de omgang met zijn ouders, broers of zusters bepaalde problemen ervoer die hij alleen maar de baas kon door ze naar zijn onderbewuste te verdringen. Het zich weer bewust worden van deze problematiek kan met grote angst of woede gepaard gaan. Vaak blijkt dat gevoelens die eigenlijk voor de ouders bedoeld zijn, op de analyticus worden gericht, iets wat overdracht genoemd wordt. Deze overdracht wordt vergemakkelijkt door de liggende positie van de analysant, die de analyticus niet ziet. Het aardige is nu, dat ook de analyticus gevoelens over de analysant kan hebben die niet geheel rationeel zijn, de zogenaamde tegenoverdracht. Een geoefend analyticus kan zo, door als het ware in de huid van de analysant te kruipen, beleven wat er vroeger aan de hand is geweest. De analyticus moet zelf een leeranalyse hebben ondergaan om te voorkomen dat deze tegenoverdracht verward wordt met zijn eigen problematiek, die door de opmerkingen van de analysant opgerakeld wordt.

Kennen en vertrouwen
Uit deze beschrijving blijkt dat psychoanalyse een zeer ingrijpende behandeling is. Zij duurt vaak vijf tot zeven jaar. Die tijd is nodig omdat een analysant zijn analyticus door en door moet kennen en vertrouwen alvorens hij zijn weerstanden tegen de bewustwording van zijn problematiek opgeeft en de daaraan gepaarde woede en angst in de veiligheid van de analyse onder ogen durft te zien. Dat is een zaak van vallen en opstaan. Vaak worden na een vakantie, of zelfs al na een weekend, de vorderingen weer geheel tenietgedaan.

De beschreven analyses gaan over rouw, innerlijke leegte, adolescentieproblemen, psychisch letsel, problemen met angst en dwang, eenzaamheid en grootheidsfantasieën, depressie en eetstoornissen.

De indicatiestelling wordt goed behandeld. Waar mogelijk moeten uiteraard kortere therapieën worden gegeven. Een voorbeeld daarvan is de analytische psychotherapie. Bij een aantal van de beschreven analysanten gaf die echter onvoldoende resultaat. Bij deze therapie is sprake van een behandeling gedurende één uur per week of twee weken, voor één of meer jaren, waarbij in een psychoanalytisch kader wordt gewerkt. Bij angststoornissen en fobieën hebben kortere, gedragstherapeutisch gefundeerde behandelingen de voorkeur.

Dagelijkse problemen
Er is nog weinig wetenschappelijk onderzoek naar de uitkomsten van psychoanalyse verricht. Bij wetenschappelijk onderzoek kun je eigenlijk niet zonder anders behandelde controlegroepen, wat bij klassieke psychoanalyse onmogelijk is.

Vaststaat dat een aantal mensen door hun analyse beter in staat is de dagelijkse problemen van het leven het hoofd te bieden. Het is dan ook gelukkig dat psychoanalyse via de riagg in principe beschikbaar is voor wie dat echt nodig heeft. Die moet dan wel veel geduld hebben voor hij aan de beurt komt. Anderen zullen het zelf moeten betalen, wat een zeer kostbare zaak is.

Het boek biedt een realistisch beeld van de mogelijkheden en de beperkingen van de klassieke psychoanalyse, zoals ze door Schalkwijk in bovenstaand citaat zijn samengevat.