Ruwe troepen zorgden voor wildwesttaferelen in de kerk

Bedehuizen in het Drentse land

„De Cocksen kriegt bij störm heur eig'n karkie nog ies op de kop”, zei men in Assen. De aanhangers van de afgescheiden predikant ds. H. de Cock moesten hun kerkje uit 1840 in 1876 alweer vervangen, want het stortte van ellende bijna in. Dat valt te lezen in het boek waarin drs. M. R. Hilbrandie-Meijer vijftig Drentse kerken beschrijft.

De kwaliteit van de oudere Drentse kerken was doorgaans beter dan die van het eerste afgescheiden kerkje in Assen. Her en der staan ze in het weidse landschap: bedehuizen uit de 11e, 12e, 13e eeuw. Ze doorstonden de wisseling der eeuwen; ze zagen geslachten komen, ze zagen geslachten gaan. Zij bleven. En het Woord op de kansel bleef ook.

Te midden van de woeste wildernis die een groot deel van het Drentse land in vroeger tijden was, kwamen juweeltjes van bouwkunst tot stand. De 37 kerken vormden met hun torens markeringspunten op de zand- en veengronden.

Na de eerste houten zaalkerkjes (waarvan in Vries sporen zijn teruggevonden) ontstonden vanaf de 11e eeuw tufstenen en vanaf de 12e eeuw bakstenen kerken. Deze romaanse gebouwen kregen zware muren en kleine rondboogvensters.

De meeste Drentse bedehuizen zijn gebouwd in de romano-gotische overgangsstijl van de 13e en een deel van de 14e eeuw of daarna in de gotische stijl van de 15e. Veel torens stammen ook uit de 15e eeuw. Zij vertonen onderling opvallende gelijkenissen in de verticale geleding en in de afwerking van de galmgaten.

De eerste kerk die volgens de principes van de protestantse centraalbouw totstandkwam, was die van Coevorden (1641-1645). De negentiende eeuw gaf een opbloei van de kerkbouw te zien, zowel bij de hervormde gemeenten als bij de aanhangers van de Afscheiding van 1834.

Soldaten
Elke kerk heeft haar eigen historie. Die van Coevorden deed in 1672 zelfs dienst als gevangenis. Elk heeft ook haar specifieke kenmerken, zoals de hervormde kerk van Annerveenschekanaal, waar de kansel zwart is, en die van Anloo, waar unieke muurschilderingen te bekijken zijn. Indrukwekkend is ook het interieur van de gereformeerde kerk van Hoogeveen.

Menige kerk kreeg soldaten over de vloer. Zij hielden er huis op een manier die beeldenstormers hen niet zouden verbeteren. De troepen trokken een spoor van vernielingen door Drenthe.

Elf kerken beschikken nog over een middeleeuws doopvont. Achter de zandstenen rand van zo'n grote bak gaat soms een klein schaaltje schuil waaruit daadwerkelijk gedoopt wordt.

Herdenking
De Hervorming brak in Drenthe door in 1598, toen stadhouder Willem Lodewijk op 10 mei het plakkaat van reformatie liet verschijnen. De Drentse pastoors, vicarissen en onderwijzers kregen opdracht hun activiteiten te staken en binnen drie weken plaats te maken voor hervormingsgezinden of zelf over te gaan tot de ”nije leer.” De geestelijken die „geneigt mochten zijn zich tot die reine bekentenis en de leer des Evangelie toe begeven”, zouden na examinatie opnieuw beroepen kunnen worden. Op 12 augustus werd reeds de eerste classisvergadering gehouden.

Vorig jaar was dat vier eeuwen geleden. Naar aanleiding van die herdenking verscheen nu het boek ”Kerken in Drenthe – beschrijving van 50 kerken en hun cultuurbezit”. Drs. M. R. Hilbrandie-Meijer (1946) borduurde daarmee voort op de inventarisatie die ze dertien jaar geleden uitvoerde voor de Stichting Kerkelijk Kunstbezit.

Hilbrandie behandelt in 200 pagina's vijftig kerken: vier rooms-katholieke, vier gereformeerde en 42 hervormde, uitgesplitst per woonplaats en gegroepeerd per gemeente. In het luttele aantal bladzijden dat per kerk wordt uitgetrokken, stalt ze een schat aan informatie uit. Het illustratiemateriaal is nogal beknopt; van veel kerken ontbreekt zelfs een afbeelding van het exterieur.

De kerken in Drenthe. Uiteindelijk hadden ze alle hetzelfde doel. Het staat boven de zuidingang van de hervormde kerk van het Drentse Diever:

Wierd 't oude heiligdom door blixsem vuur verbrand,
het vuur der godvrucht bragt dit nieuwe huys tot stand.
Maar wil God 't heilig vuur van Zijnen Geest verlenen,
hier word een kerk gebouwd van levendige steenen.