Intermezzo tussen twee oorlogen

Wie het als Spanjaard ongelukkig treft, rolt na de Burgeroorlog van 1936-1939 meteen in de Tweede Wereldoorlog (1939-1945). De auteur Jorge Semprún (1923) is een van hen. Hij brengt zijn kinderjaren door in Den Haag, waar hij als dertienjarig jongetje, zoon van de Spaanse gezant van de Republiek, plotseling in ballingschap geraakt. In het intermezzo tussen de twee oorlogen neemt hij intensief deel aan het intellectuele en artistieke leven in Parijs. Totdat hij in 1943 wegens verzetsactiviteiten naar Buchenwald wordt gedeporteerd.

Zijn tijd in het concentratiekamp is allesbepalend voor zijn leven. Net als de Italiaan Primo Levi en vele anderen legt hij dit vast, in ”Schrijven of leven” (1995). Maar anders dan Levi, die in 1987 zelfmoord pleegt, overleeft Semprún zijn trauma. In 1998 rekent Semprún er als het ware mee af in ”Vaarwel, heldere glans”. Eindelijk kan hij schrijven over een periode die nog niet is beladen door de Tweede Wereldoorlog: die van de tijd tussen de twee oorlogen in de Franse hoofdstad.

In ”Vaarwel, heldere glans” (ontleend aan de Franse schrijver en dichter Charles Baudelaire) roert Semprún de thematiek aan die bij een balling en een buitenlander, een vreemdeling hoort, net als de onvermijdelijke geestelijke eenzaamheid, ontworteling en onthechting.

Als jongeman neemt hij fysiek afstand van wat Spanje is: de taal, het eten, de literatuur en de familie. Hij besluit zijn identiteit te beschermen door de Franse taal als een Fransman te leren beheersen. „Ik heb het besluit genomen zo snel mogelijk ieder spoor van accent in mijn Franse uitspraak te verwijderen: niemand zal me nog kunnen uitmaken voor een Spanjaard van het uit het veld geslagen leger, zuiver afgaande op mijn geluid” (blz. 67). Dat laatste is relevant: Semprun is een dubbele balling geworden. In zijn vaderland heeft het leger van zijn tegenstander Franco het voor het zeggen gekregen. Niettemin mag hij als rode Spanjaard nooit ophouden er een te zijn.

Herinneringen
Vooral wordt de lezer in dit boek geconfronteerd met de allerindividueelste expressie van de romancier Semprún. Eindeloos ronddwalend in zijn herinneringen roept hij het ene na het andere beeld uit het verleden op. Ze rollen als het ware in een adembenemend tempo over en door elkaar heen. De ultieme genoegdoening is dan dat hij „op het scherm van mijn geheugen de oplichtende film van mijn bestaan” kan zien voorbijtrekken.

Uiteindelijk is Spanje niet langer het ontoegankelijk gebied. Het verleden, de heldere glans, is voorbij. Jorge Semprún, de communist en verzetsheld van weleer, die zelfs minister van Cultuur (1988-1991) werd in het socialistische kabinet van González, heeft wederom een episode van zijn leven in kaart gebracht. ”Schrijven of leven” en ”Federico Sánchez groet u” vind ik persoonlijk een meerwaarde hebben die ”Vaarwel, heldere glans” ten diepste niet heeft.