Biografie Marinus van der Lubbe toont demonie van nazidom

Brandstichter, slachtoffer, speelbal

Het Duitse Rijksdaggebouw is onlangs gerenoveerd en weer in gebruik genomen. Meer dan 66 jaar terug is hetzelfde gebouw door vlammen aangetast. Altijd is aangenomen dat Marinus van der Lubbe uit Leiden de aanstichter was. Zijn levensverhaal leert de demonie van het nazidom kennen.

Met de ingebruikname van de gerenoveerde Rijksdag in Berlijn is het nieuwe tijdperk van het tijdens ”Die Wende” in 1989 herenigde Duitse volk als het ware bezegeld. Berlijn is weer de zetel van regering en parlement van het ongedeelde Duitsland. Met deze vernieuwde Rijksdag is dan ook een belangrijk historisch teken gesteld.

Toch was deze gebeurtenis niet zo opzienbarend en wereldschokkend als de achtergrond ervan, waaraan wij door de inauguratie herinnerd worden. Ruim 66 jaar geleden werd op een koude winteravond –om precies te zijn op 27 februari 1933– in de Rijksdag brand gesticht. Daarmee werd ook toen een nieuwe periode ingeluid. Het was het begin van het Hitler-tijdperk, dat uiteindelijk niet alleen het Duitse volk in diepe ellende zou storten, maar dat de gehele wereld in brand zou zetten. De democratie had plaats gemaakt voor de dictatuur van het nazidom.

De brand en de verwoesting van (de koepel en de grote zaal van) de Rijksdag kwamen de Führer goed van pas. Zij werden door hem en zijn bandieten aangegrepen om hun macht te vestigen en te verstevigen.

Communist
Aan deze Rijksdagbrand is van meet af aan de naam verbonden van de met het communisme sympathiserende Leidse metselaar Marinus van der Lubbe als de verdachte aanstichter ervan. Juist dit voorjaar is de derde en geactualiseerde druk van zijn biografie verschenen, geschreven door Martin Schouten. Dat verbaast ons niet, want mijn voormalige stadgenoot, wiens figuur nog vaag in mijn herinnering leeft, houdt wat de Rijksdagbrand betreft nog steeds de geleerde en politieke gemoederen bezig.

Zijn betrokkenheid bij deze brand staat buiten kijf. De grote vraag is of hij dat alleen heeft gedaan. Zelf heeft hij dat steeds volgehouden en velen in onze tijd zijn daarvan ook overtuigd. Anderen betwijfelen of ontkennen dat echter ten stelligste. Veel wijst erop dat de nazi's zelf de hand erin hadden. In elk geval was het hun een welkome aanleiding om hun tegenstanders uit de weg te ruimen. Het is de vraag of de waarheid ooit onomstotelijk aan het licht zal komen. Zij zal wel liggen tussen ”Legende und Wirklichkeit”. Dat is bij het lezen van dit boek dan ook niet het meest intrigerende. Althans voor mij niet. Een historicus zal daar wellicht anders over denken.

Wat mijzelf het meest getroffen heeft, is de diepe levenstragiek en het gruwelijke einde van de hoofdpersoon in dit drama. Dat leven is meer geweest dan alleen zijn brandstichting in de Rijksdag. Daarop is het uitgelopen –met alle consequenties ervan– maar achter die daad staat de méns Van der Lubbe, wiens leven een triest beeld vertoont. Dat beeld komt ons in deze biografie helder voor ogen te staan.

Speelbal
Wie zijn levensgang vanaf het eerste begin tot aan zijn terechtstelling –drie dagen voor zijn 25e verjaardag– nagaat, kan een gevoel van intens verdriet en medelijden niet onderdrukken. Zonder zijn eigen daden te bagatelliseren en zijn verantwoordelijkheid te ontkennen, is het duidelijk dat deze jongen niet alleen slachtoffer, maar ook speelbal is geworden van velerlei –ook politieke– machten. Wie zijn (vaak ontroerende) brieven leest en zijn foto's beziet, kan zich niet aan de indruk onttrekken dat Van der Lubbe een man met een psychische afwijking moet zijn geweest. Ik kan de juistheid van deze indruk uiteraard niet bevestigen, maar zijn gehele optreden –zeker tijdens zijn proces in Leipzig en in Berlijn– noopt welhaast tot deze conclusie. Intussen is dit niet meer dan een lekenoordeel.

Daarom is het verhelderend dat in dit boek een psychiatrisch rapport over de geestesgesteldheid van Marinus van der Lubbe is opgenomen, al neemt het de pijn om dit geknakte mensenleven niet weg. Op 13 december 1933 werd de doodstraf tegen hem geëist, welk vonnis op de vroege morgen van 10 januari 1934 in de gevangenis van Leipzig werd voltrokken. Het jonge leven van Marinus van der Lubbe eindigde onder de guillotine.

Als kind bezocht Marinus de christelijke school en collecteerde hij met zijn vriendjes voor de zending. De gedachte om predikant te worden, is hem na zijn leerplicht zelfs niet vreemd geweest. Deze jongen, die al vroeg zijn alleenstaande moeder verloor, kwam echter door de sociale omstandigheden van de arbeidersklasse in de jaren dertig –zoals die in die tijd ook in Leiden heersten– door vrienden op zijn werk in aanraking met communistische ideeën.

Dodencel
Hij betrad daarmee de weg, die hem ten slotte na allerlei bizarre omzwervingen en vreemde escapades in de dodencel deed belanden. Dit heeft mij het meest in dit levensverhaal aangegrepen. De foto's van het Leiden uit die crisisjaren, die in dit boek hun eigen taal spreken, roepen persoonlijke herinneringen aan bittere armoede en schrijnende werkloosheid bij mij op. Zo heb ik dit boek betrokken gelezen. Met verdriet om deze Leidse jongen, tegelijk verwondering om mijn eigen levensgang.

In 1984 heeft Marinus in zijn geboortestad eerherstel gekregen. Er werd een hofje naar hem vernoemd. Ook in Duitsland is hij gerehabiliteerd. Maar eerherstel van mensen –hoe terecht ook– is niet in staat een verloren leven te redden. Dit blijkt wel uit de laatste woorden van deze biografie, blijkbaar bij de onthulling van zijn gedenkplaat gesproken. Zij vertolken niet bepaald een ”happy end”, al mogen wij niet vergeten dat de veroordeelde –vóór de valbijl neersuisde en de werkelijkheid van zijn sterven blijkbaar tot hem doordrong– in zijn laatste ogenblikken de Naam van God heeft aangeroepen.

Na verschillende documenten vermeld te hebben eindigt deze biografie met een verantwoording, een chronologie, met bronnenvermelding en een register. Wie de demonie van het nazidom –en van elke politieke ideologie– wil leren kennen, moet dit zeer gedocumenteerde boek met zijn vele foto's en illustraties niet ongelezen laten. De persoonlijke noodzaak van de geestelijke wapenrusting zal met des te meer klem op hem afkomen.