Muurschilderingen lang onder witkalk verborgen

Friese kerken rijk aan kleur

Kleuren van oude muurschilderingen zijn aan verbleking onderhevig, getuige de in 1950 ontdekte gewelfschilderingen in de noorderzijbeuk van de Bolswardse St.-Maartenskerk. De uitgebreide beschrijving en tekeningen die drs. Dolf van Weezel Errens in 1983 maakte, laten groot verschil met de huidige situatie zien. Drs. Mieke van Zantens publicatie over middeleeuwse muurschilderingen in Friesland is daarom welkom.

”De Friese middeleeuwse muurschilderkunst van 1100-1600” is de boekvorm van de doctoraalscriptie van Van Zanten. In november 1996 studeerde ze aan de Rijksuniversiteit van Groningen af op een onderzoek naar middeleeuwse muur- en gewelfschilderingen in Friesland. Regio-PRojekt Uitgevers heeft in samenwerking met de stichting Alde Fryske Tsjerken de publicatie verzorgd. Een goede gedachte.

Onder witkalk
Na enkele inleidende hoofdstukken over de gebruikte schilderstechnieken, de kleuren, de restauratiemethoden en veel voorkomende personen als Christus, Maria, apostelen, heiligen en oudtestamentische figuren, volgt als kerngedeelte van het boek de beschrijving van alle tot nu toe bekende middeleeuwse muurschilderingen in Friesland. Van Zanten heeft in totaal 26 kerken nauwgezet onder de loep genomen.

Een nauwkeurige beschrijving van de zich in de kerk bevindende schilderingen volgt op een korte beschrijving van het gebouw. Eeuwenlang waren de schilderingen verborgen onder een dikke laag witkalk en werden zij tijdens restauraties van de kerkgebouwen weer ontdekt. Zowel de iconografische achtergrond en de toegepaste technieken, als de eventuele restauraties van de schilderingen komen uitgebreid aan de orde. De prachtige bij de beschrijving geplaatste kleurenafbeeldingen geven een goed beeld van de oorspronkelijke kleurenrijkdom van deze middeleeuwse kerken.

De schrijfster gaat ervan uit dat de schilderingen tijdens de Reformatie onder de witkalk zijn verdwenen. Of dit juist is, is niet altijd te achterhalen. Ook het Concilie van Trente (1543-1563) besliste dat muurschilderingen moesten verdwijnen. In het contra-reformatorisch denkpatroon werden ze als te volks en te weinig dogmatisch afgedaan.

Na het lezen van dit prachtige naslagwerk toch nog enkele (positief-)kritische vragen en opmerkingen. Bij de verwijzing naar de noten komt tweemaal het nummer 229 voor en ontbreekt bij de noten zelf nummer 136. Was Salomo werkelijk koning van Egypte en was Herodus keizer? Verdween Christus na Zijn verzoeking in de woestijn, of de duivel? De stigmatisatie van Franciscus verwijst niet naar twee engelen, maar naar de gekruisigde Christus. Ook met links en rechts blijkt de schrijfster soms wat moeite te hebben, onder andere bij een Bolswardse afbeelding van Jezus' besnijdenis en doop.

Protestants
De studie omvat de periode 1100-1600 en wordt gerekend tot de Middeleeuwen. Hoewel de schilderingen in Damwoude dateren van 1599, zijn deze echter –zonder dat de schrijfster dit vermeldt– uitgevoerd in renaissancestijl. En nog wel naar voorbeelden van de bekende, in Leeuwarden geboren Hans Vredeman de Vries! Cartouches (ovale sieromlijstingen) met zogenaamd rolwerk en ijzerbeslag waren in die dagen een veel voorkomende omlijsting voor bijbelteksten (dus tóch protestantse muurschilderingen!).

Het fraai uitgegeven boekwerk wordt afgesloten met een verklarende woordenlijst, een literatuurlijst en een uitgebreide inventarisatie per kerk. Zeker voor geïnteresseerden is het een belangrijk naslagwerk voor de kennis van de „middeleeuwse” muurschilderkunst.